Historia GUŁagu

Termin "GUŁag" najczęściej jest używany jako nazwa ukształtowanego w ZSRR systemu obozów pracy (koncentracyjnych), a niekiedy wręcz jako synonim całego systemu penitencjarnego w tym kraju. W rzeczywistości GUŁag (Gławnoje uprawlenije łagieriej) to nazwa centralnej instytucji nadzorującej system miejsc odosobnienia obejmujący nie tylko poprawcze obozy pracy, ale także poprawcze kolonie pracy, więzienia tranzytowe (przesyłowe) oraz inspektoraty robót poprawczych odbywanych bez pozbawienia wolności. Instytucji tej przez znaczną część jego istnienia podlegała także zbiorowość zesłańców - specjalnych przesiedleńców (osiedleńców) - zaludniających liczne specjalne osiedla. W omawianym tu okresie specjalne osiedlenia pozostawały już poza zakresem działania GUŁagu. Na mocy rozkazu NKWD ZSRR z 12 stycznia 1944 r. Wydział Osiedleń Roboczych i Specjalnych (Otdieł trudowych i spiecposielenij) GUŁag przemianowany został na Wydział Osiedleń Specjalnych (Otdieł spiecposielenij - OSP) GUŁag NKWD ZSRR, a 17 marca tego samego roku wyprowadzono go ze struktury GUŁag. Powołana latem 1945 r. komisja mająca dokonać przeglądu struktur i etatów w organach NKWD proponowała wprawdzie, by zlikwidować Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przekazując jego kompetencje operacyjne odpowiednim komórkom operacyjnym, a kompetencje administracyjno-gospodarcze - GUŁagowi, jednak postulatów tych nie zrealizowano. 16 listopada 1950 r. Wydział Osiedleń Specjalnych NKWD przeniesiono do Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego (Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - MGB) ZSRR jako jego Zarząd (Uprawlenije) IX. Już jednak 14 marca 1953 r. komórka ta powróciła do MWD ZSRR jako Wydział "P", 30 października 1954 r. przemianowany na 4 Wydział Specjalny (Spiecotdieł) MWD ZSRR. Jakkolwiek więc od 1941 r. sprawy osiedleń specjalnych pozostawały poza kompetencjami GUŁag, to istniały obszary przenikania się problematyki obozowej i zesłańczej. Wynikało to np. z regulacji prawnych nakazujących automatyczne kierowanie na zesłanie pewnych kategorii osób po odbyciu kary pozbawienia wolności czy z okresowego zatrudniania specjalnych osiedleńców w straży obozowej. Przede wszystkim jednak trzeba mieć na względzie fakt, iż specjalni osiedleńcy stanowili wcale nie mały odsetek siły roboczej pracującej na rzecz obozów, funkcjonowali więc w tym samym systemie gospodarczym co więźniowie.

W okresie powojennym w rozmaitych ogniwach radzieckich systemów obozowych lub w bezpośredniej styczności z nimi znalazły się miliony obywateli ZSRR i innych państw uczestniczących w zakończonym konflikcie wojennym. "Kontyngenty" jeńców wojennych, internowanych, zmobilizowanych do batalionów pracy, repatriantów poddawanych weryfikacji jakkolwiek nie były kategoriami więźniów i podporządkowane były odrębnym instytucjom administracyjnym, pod wieloma względami nie różniły się od więźniów GUŁagu, dzieliły z nimi los niewolniczej siły roboczej, a nawet współdziałały w wykonywaniu określonych zadań i niejednokrotnie współzamieszkiwały te same obozy.

W latach wojny miliony radzieckich obywateli znalazły się poza granicami ZSRR - a przede wszystkim poza kontrolą polityczną i ideologiczną władz - jako robotnicy przymusowi, więźniowie, jeńcy wojenni, członkowie formacji niemieckich lub kolaboranckich. Zbiorowość obywateli ZSRR szacowano na 6,8 mln osób, spośród których w momencie zakończenia wojny przy życiu pozostało ok. 5 mln. Władze ZSRR, doprowadziwszy do zawarcia z USA, Wielką Brytanią i Francją dwustronnych umów o obowiązkowej repatriacji i stanowczo nastając na rygorystyczne ich wyegzekwowanie, nie były w stanie izolować tak wielkiej masy swych powracających obywateli od reszty społeczeństwa. Nie zrezygnowały z tego jednak wobec repatriantów uznanych z jakichś powodów za szczególnie niebezpiecznych czy podejrzanych, równocześnie podejmując wysiłki propagandowe i polityczne, mające na celu neutralizację ewentualnych "zgubnych" wpływów pozostałych.

24 sierpnia 1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR przyjął postanowienie O organizacji przyjęcia wracających do ojczyzny obywateli ZSRR wygnanych siłą przez faszystowskich okupantów z radzieckich republik nadbałtyckich, zachodnich obwodów BSRR, USRR i innych czasowo okupowanych obwodów ZSRR. Na jego podstawie odpowiednie decyzje podejmowały w sierpniu tegoż roku władze poszczególnych republik związkowych, a NKWD przystąpił do tworzenia obozów i punktów filtracyjnych. Charakterystyczne było wykorzystanie w tym celu już istniejących instytucji, powstałych w toku wojny w celu filtracji żołnierzy radzieckich, którzy przeszli przez niewolę niemiecką, bądź znaleźli się w okrążeniu przeciwnika: na podstawie postanowienia Państwowego Komitetu Obrony ZSRR z 27 grudnia 1941 r. i rozkazu NKWD z 28 grudnia 1941 r. były tworzone obozy specjalne NKWD służące właśnie owej filtracji. Początkowo obozy te znajdowały się w gestii Zarządu do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych NKWD, jednak 19 lipca 1944 r. rozkazem NKWD zostały podporządkowane GUŁagowi (Wydziałowi Obozów Specjalnych GUŁag). Podporządkowanie to nie trwało wszelako długo, 28 sierpnia 1944 r. wydany został bowiem rozkaz NKWD, na którego mocy Wydział Obozów Specjalnych GUŁag został przekształcony w samodzielny Wydział Obozów Specjalnych (Otdieł spiecłagieriej) NKWD ZSRR i jemu właśnie powierzono prowadzenie filtracji obywateli radzieckich powracających z niewoli do ojczyzny. 20 lutego 1945 r. wydział ten został przemianowany na Wydział Obozów Kontrolno-Filtracyjnych (Otdieł prowieroczno-filtracyonnych łagieriej - OPFŁ) NKWD ZSRR. W styczniu 1945 r. Rada Komisarzy Ludowych ZSRR określiła zasady przyjmowania repatriantów oraz tryb repatriacji jeńców wojennych. Wprowadzono następujące zasady selekcji repatriantów: 1) byli jeńcy wojenni szeregowi i podoficerowie kierowani być mieli do armijnych obozów i punktów zborno-przesyłowych, a po przeglądzie dokonanym przez organy kontrwywiadu wysyłani do zapasowych formacji poszczególnych frontów Armii Czerwonej, 2) byłych jeńców wojennych oficerów należało kierować do specjalnych obozów NKWD, przemianowanych na obozy kontrolno-filtracyjne (prowieroczno-filtracyonnyje łagieria - PFŁ), 3) byli jeńcy wojenni i cywile, którzy służyli w niemieckich formacjach budowlanych, własowcy, policjanci i inne osoby podejrzane trafiać winny także do obozów specjalnych NKWD, 4) ludność cywilna miała być kierowana do punktów zborno-przesyłowych poszczególnych frontów i do pogranicznych punktów filtracyjnych NKWD, a po dokonaniu przeglądu mężczyźni powinni być wysyłani do formacji zapasowych Armii Czerwonej, a pozostali do miejsc stałego zamieszkania (z wyłączeniem Moskwy, Leningradu i Kijowa), 5) dzieci-sieroty postanowiono kierować do domów dziecka w poszczególnych republikach związkowych. Osoby zaliczone do kategorii drugiej i trzeciej tworzyły tzw. specjalny kontyngent(spieckontingient) NKWD.

Do 1 marca 1946 r. repatriowano 4199488 osób: z terytoriów pozostających pod kontrolą zachodnich aliantów oraz ze Szwajcarii - 2352686 osób, w tym 960039 byłych jeńców wojennych, natomiast ze strefy działań Armii Czerwonej i ze Szwecji - 1846802 osoby, w tym 579436 byłych jeńców wojennych. Do tego momentu do miejsc zamieszkania skierowano 2427906 repatriantów, zmobilizowano do Armii Czerwonej 801152 osób, a do batalionów roboczych 608095 osób, do specjalnego kontyngentu NKWD włączono 272867 osób, natomiast pozostali repatrianci pozostawali nadal w punktach kontrolno-filtracyjnych. Z informacji dotyczących nieco tylko wcześniejszego momentu - 10 stycznia 1946 r., kiedy specjalny kontyngent NKWD obejmował 227266 osób - wynika, iż znaczną jego część (106974 osoby) umieszczono w 11 ITŁ, jakkolwiek formalnie nie byli to więźniowie. 1 marca 1946 r. specjalny kontyngent liczył 339618 osób. Połowa 1946 r. przyniosła faktyczne zakończenie masowej repatriacji. W związku z tym na początku 1947 r. Wydział Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD ZSRR został zlikwidowany, a podległe mu obozy przekazano GUŁagowi.

Inną kategorią, która otarła się o system GUŁag byli jeńcy wojenni. Obozy jenieckie nie były częścią systemu obozowego GUŁagu, lecz tworzyły oddzielną strukturę organizacyjną. Już w 1939 r., po agresji radzieckiej na Polskę, utworzono Zarząd do spraw Jeńców Wojennych i Internowanych (Uprawlenije po diełam wojennoplennych i internirowanych - UPWI) NKWD, w styczniu 1945 r. przekształcony w Zarząd Główny do spraw jeńców Wojennych i Internowanych (Gławnoje uprawlenije po diełam wojennoplennych i internirowanych - GUPWI). W omawianym tu okresie, a więc już po zakończeniu wojny, GUPWI administrował ogromną masą jeńców wojennych różnych narodowości, głównie Niemców i Japończyków, a także - wprawdzie mniej liczną - rzeszą internowanych różnych kategorii. Nie znaczy to wszakże, iż do struktur podległych GUŁagowi nie trafiali jeńcy wojenni, jednakże nie dlatego, że byli jeńcami, ale z uwagi na przypisanie im (zasadne czy nie) określonych przestępstw. Od tej sytuacji należy wyraźnie odróżnić kierowanie jeńców wojennych do obozów podległych GUŁagowi w charakterze siły roboczej. Jakkolwiek ich faktyczne położenie materialne i socjalne oraz charakter wykonywanej pracy nie różniły się w istotny sposób od więźniów ITŁ, to jednak nie uzyskiwali oni statusu więźniów i nie przechodzili pod administrację GUŁagu. Wedle danych z 1 stycznia 1946 r. w ITŁ przebywało 170 tys. jeńców wojennych. W niektórych kompleksach obozowych stanowili znaczący odsetek siły roboczej: 2,4 % w obozach Dalstroju, 2,7 % w Workutłagu, 4,5 % w Wostocznom ITŁ, 8,4 % w Unżłagu, 17,7 % w Wiatłagu. Na niektórych budowach NKWD jeńcy wojenni stanowili nawet kilkadziesiąt procent siły roboczej: Czelabmetalurgstroj - 25,6 %, Tagilstroj - 28,4 %, Niżnieamurskie stroitielstwo nr 500 - 55,9 %. W 1951 r. powrócono do pierwotnej nazwy UPWI, co oznaczało obniżenie rangi tego zarządu. Jednocześnie jego szefem został zastępca naczelnika GUŁagu A.S.Kobułow, w wyniku czego faktycznie nastąpiło podporządkowanie UPWI GUŁagowi i taka sytuacja przetrwała do reorganizacji systemu w marcu 1953 r.

Odrębną grupę stanowili tzw. internowani i zmobilizowani Niemcy. 16 grudnia 1944 r. Państwowy Komitet Obrony ZSRR nakazał "zmobilizować i internować", a następnie skierować do pracy w ZSRR wszystkich zdolnych do pracy Niemców (mężczyzn w wieku 17-45 lat i kobiety w wieku 18-30 lat) znajdujących się na terytorium Rumunii, Jugosławii, Węgier, Bułgarii i Czechosłowacji. 3 lutego 1945 r. podobne postanowienie zostało podjęte w odniesieniu do obszarów Rzeszy zajętych przez Armię Czerwoną. Zgodnie z nim należało zmobilizować ok. 500 tys. zdolnych do pracy Niemców w wieku 17-50 lat i skierować ich na Białoruś, Ukrainę i do Rosji, gdzie zorganizowani w bataliony robocze mieli być wykorzystywani przy odbudowie kraju.

W sumie liczba deportowanych do ZSRR była znacznie mniejsza niż zakładano, zwłaszcza że już w kwietniu 1945 r. akcja została przerwana. Spośród internowanych i aresztowanych na podstawie postanowienia PKO z 3 lutego 1945 r. do ZSRR trafiło ok. 148,5 tys. osób, w tym tylko niespełna 97,5 tys. Niemców, natomiast na podstawie postanowienia z 16 grudnia 1944 r. - niemal 112 tys. osób. Ludzie ci formalnie nie byli więźniami, a administracyjnie podlegali GUPWI, w którego ramach utworzony został odrębny Zarząd do spraw Zmobilizowanych i Internowanych Niemców. Sformowani w tzw. bataliony robocze oddawani byli do dyspozycji resortów gospodarczych. Niejednokrotnie wykorzystywani byli przy tych samych pracach, które prowadzili więźniowie, a nawet kwaterowano ich na terenie tych samych obozów.

W latach 1945-1953 radzieckie prawo karne opierało się na podstawach ukształtowanych jeszcze w latach 20. i 30. Ich trzon stanowiły kodeks karny Rosyjskiej FSRR z 1926 r. z późniejszymi zmianami (zwłaszcza z 1934 r., kiedy to wprowadzono do art. 58 paragrafy 1а-1g, które stały się podstawami prawnymi masowych represji w następnych dwóch dekadach) oraz Isprawitielno-trudowoj kodieks z 1933 r. W pierwszych latach powojennych utrzymywana była moc wielu przepisów specjalnych, wprowadzonych w okresie tzw. Wielkiej Wojny Ojczyźnianej, wprowadzano też w życie nowe rozwiązania modyfikujące (głównie zaostrzające) regulacje kodeksowe w odniesieniu do określonych grup przestępstw lub kategorii przestępców.

Za punkt wyjścia analizy polityki karnej w okresie powojennym można przyjąć uchwalony 7 lipca 1945 r. dekret amnestyjny Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. Głosił on:
1) uwolnienie od kary wszystkich

- skazanych za niektóre przestępstwa wojskowe;
2) zmniejszenie o połowę kar wyższych niż 3 lata pozbawienia wolności za wyjątkiem wyroków za: działalność kontrrewolucyjną, grabież własności socjalistycznej, bandytyzm, umyślne zabójstwo, rozbój i fałszowanie pieniędzy.

Trafne wydaje się przypuszczenie, iż ogłoszenie amnestii było politycznym gestem pod adresem społeczeństwa, manifestacją dobrej woli władz w obliczu zwycięsko zakończonej wojny, a zarazem wynikało z pilnej potrzeby stworzenia miejsca dla setek tysięcy nowych represjonowanych - zwłaszcza repatriantów i jeńców wojennych - w sytuacji, gdy dramatycznie brakowało materialnych możliwości stworzenia dla takiej masy ludzi nowych obiektów obozowych i wykorzystania ich jako niewolniczej siły roboczej. Stan wyniszczonej wojną gospodarki radzieckiej nie pozwalał na rozwój placówek karnych i wzrost dostarczonej przez nie produkcji, a w związku z tym władze nie były w tym momencie ekonomicznie zainteresowane w drastycznym zwiększaniu liczby więźniów. Dodać wszakże należy, iż była to sytuacja przejściowa i już w 1947 r. pojawiły się symptomy zmiany w tym zakresie.

Istotne znaczenie dla charakterystyki polityki karnej w drugiej połowie lat 40. miało zniesienie przez dekret z 26 maja 1947 r. kary śmierci. Posunięcie to, o wyraźnie politycznym charakterze, przyniosło poważne konsekwencje dla życia wewnątrz obozów. Ułatwiło ono bowiem więźniom kryminalnym (tzw. błatnym) terroryzowanie - często tolerowane, a niekiedy inspirowane przez administrację obozową - pozostałych więźniów, zwłaszcza politycznych. Zagrożenie karą śmierci stanowiło wobec ich poczynań hamulec, jakim nie mogła być perspektywa zwiększenia o kolejne lata zasądzonego już wyroku. Rezygnacja z "najwyższego wymiaru kary" była przy tym niespójna z równoczesnym wzmożeniem represyjności systemu, obserwowanym właśnie w 1947 r. Toteż już 12 stycznia 1950 r. karę śmierci przywrócono w odniesieniu do oskarżonych o przestępstwa kontrrewolucyjne i przeciwko państwu (w latach 1950-1953 według oficjalnych danych rozstrzelano ok. 4 tys. osób osądzonych za takie przestępstwa). Na początku lat 50. sytuacja w obozach pogorszyła się do tego stopnia, iż władze uznały za konieczne wprowadzenie najostrzejszych środków: dekret z 13 stycznia 1953 r. o zwalczaniu przestępczości wśród więźniów przywrócił karę śmierci za bandytyzm w obozach. Tylko w 1953 r. na jego podstawie na rozstrzelanie skazano 52 osoby. 30 kwietnia 1954 r. przywrócono karę śmierci także wobec winnych umyślnego zabójstwa.

Decyzje o poddaniu karze pozbawienia wolności w ZSRR mogły zapaść w formie wyroku sądowego, bądź postanowienia organu pozasądowego. System sądownictwa tworzyły oprócz sądów powszechnych i wojskowych rozmaite sądy specjalne, w tym sądy obozowe. Zakresy działania poszczególnych instytucji sądowych wzajemnie się przenikały, przy czym dostrzegalna była tendencja do przekazywania sądom wojskowym i specjalnym spraw, które w istocie nie powinny należeć do ich kompetencji. Szczególnie wyraźnie widać to w odniesieniu do sądownictwa wojskowego. W latach 1945-1953 nadal odgrywało ono wielką rolę w realizacji polityki karnej państwa radzieckiego, a jego aktywność koncentrowała się przede wszystkim na przestępstwach kontrrewolucyjnych i pospolitych, podczas gdy przestępstwa wojskowe stanowiły przedmiot wyrokowania w daleko mniejszym stopniu.

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA. Koniec 1920-ch - pierwaja połowina 1950-ch godow. Sobranije dokumientow w siemi tomach, red. Ju.N.Afanasjew i in., Moskwa 2004, t.1: Massowyje riepriessii w SSSR, red. N.Wiert, S.Mironienko, sost. I.A.Zjuzina, s.618.

Z tab.1. wynika, iż przestępstwa kontrrewolucyjne stanowiły w całym rozpatrywanym okresie 38,6 % wszystkich spraw osądzonych przez trybunały wojskowe (w 1945 r., 37,8 %, a w kolejnych latach: 35,1 %, 28,1 %, 37,9 %, 55,9 %, 48,9 %, 58,1 %, 37,8 %). Przestępstwa pospolite stanowiły przedmiot 40,8 % wyroków trybunałów wojskowych w latach 1945-1952 (w 1945 r. - 42,8 %, w 1946 r. - 43,1 %, a w latach kolejnych 51,6 %, 48,1 %, 23,7 %, 24,8 %, 21,2 % i 29,5 % w 1952 r.). Tak więc sądy wojskowe w latach 1945-1952 zajmowały się głównie rozpatrywaniem spraw o przestępstwa kontrrewolucyjne i pospolite (wśród tych ostatnich najliczniejszą grupę do 1948 r. włącznie stanowiły czyny określone w dekrecie z 26 grudnia 1941 r.). Wymownie świadczy to o tendencjach panujących w radzieckim wymiarze sprawiedliwości, a staną się one jeszcze wyraźniejsze, gdy uwzględnić pozasądowy tryb orzekania kar.

Od 1948 r. liczba wyroków sądowych systematycznie spadała, a zarazem zwiększała się rola sądownictwa powszechnego, czego wyrazem był rosnący odsetek orzekanych przez nie wyroków.

- zdecydowanie wzrastał udział wyroków skazujących na pozbawienia wolności (z niespełna 27 % w 1945 r. do ponad 41 % w 1952 r.), a malał odsetek skazań na prace poprawcze bez pozbawienia wolności (z 65,5 % do 41,1 %),

Grzywny, choć stosowane coraz częściej, pozostawały marginalną formą karania. Uwzględnienie wyroków sądów specjalnych i decyzji organów pozasądowych proporcje te jeszcze wyraźniej zmieniało na korzyść wysokich wyroków pozbawienia wolności.

Tab.3. Wymiar kary orzeczony w latach 1945-1952 przez sądy radzieckie (z wyłączeniem wyroków sądów specjalnych i decyzji amnestyjnych).

W okresie powojennym nadal utrzymany został charakterystyczny dla radzieckiego systemu karno-represyjnego pozasądowy tryb orzekania kar. Organem realizującym ten tryb było Kolegium Specjalne (Osoboje sowieszczanije - OSO) przy NKWD (NKGB). Utrzymane zostały w mocy przepisy wprowadzone w okresie wojny, w tym m.in. postanowienie Państwowego Komitetu Obrony z 17 listopada 1941 r., które przyznało OSO przy NKWD ZSRR prawo stosowania w sprawach o przestępstwa kontrrewolucyjne i specjalnie niebezpieczne przestępstwa przeciwko porządkowi rządzenia kar aż do kary śmierci włącznie, przy czym postanowienia te były ostateczne. W latach 1945-1953 Prezydium Rady Najwyższej ZSRR i Rada Ministrów ZSRR wydały akty prawne wprowadzające zmiany w zakresie kompetencji i zasad funkcjonowania OSO. 21 lutego 1948 r. OSO uzyskało prawo kierowania na zesłanie do oddalonych rejonów ZSRR byłych niebezpiecznych przestępców przeciw państwu, którzy odbyli już karę pozbawienia wolności. Zasadę tę zastosowano także wobec tych, którzy po zakończeniu wojny zdążyli wyjść na wolność przed wprowadzeniem tych przepisów - byli ponownie zatrzymywani i na podstawie dokumentów zgromadzonych w toku poprzedniego postępowania OSO podejmowało decyzję o skierowaniu na zesłanie. Z kolei dekret O odpowiedzialności karnej za ucieczki z miejsc przymusowego osiedlenia osób wysiedlonych w oddalone rejony Związku Radzieckiego w okresie Wojny Ojczyźnianej z 26 listopada 1948 r. powierzył OSO karanie uciekinierów. OSO miało także prawo skazywać na pozbawienie wolności poprzez umieszczenie w obozie pracy na okres do 8 lat za uchylanie się od pracy osób przebywających w miejscach specjalnego (przymusowego) osiedlenia. Ponadto OSO dysponowało prawem podejmowania decyzji o wysiedleniu (przesiedleniu) określonych grup ludności. Dotyczyło to: 1) członków rodzin uczestników podziemia niepodległościowego na Ukrainie, Litwie, Łotwie i w Estonii; "elementów antyspołecznych i pasożytniczych", zajmujących się żebractwem, które na podstawie dekretu Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 23 lipca 1951 r. podlegały zesłaniu (specjalnemu przesiedleniu) na okres 5 lat; członków rodzin osób skazanych za zdradę ojczyzny.

Przyznanie OSO tak rozległych kompetencji w nader różnych sprawach powodowało niską - nawet jak na radzieckie standardy i oczekiwania - jakość pracy tej instytucji i liczne błędy w zakresie stosowania obowiązujących przepisów. Budziło to wątpliwości i zastrzeżenia także w kierownictwie aparatu bezpieczeństwa, skądinąd chętnie korzystającego z postępowania pozasądowego. 13 lutego 1950 r. minister bezpieczeństwa państwowego po raz pierwszy skierował na ręce Stalina raport zwracający uwagę na niebezpieczne tendencje rysujące się w pracy OSO, w tym wypadku na "hurtowe", powierzchowne rozpatrywanie spraw uciekinierów ze specjalnych osiedli. W 1951 r. MGB co najmniej dwukrotnie, w lipcu i w grudniu, podejmowało próby zreformowania zasad działania OSO, przygotowując odpowiednie projekty aktów prawnych, jednakże mimo przedłożenia ich Stalinowi nie osiągnięto żadnych efektów. Dopiero po śmierci Stalina, 12 sierpnia 1953 r. Prezydium KC KPZR zatwierdziło postanowienie o likwidacji OSO, a 1 września Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało odpowiedni dekret. Skargi i wnioski wcześniej skazanych przez organy pozasądowe podlegały zbadaniu przez Prokuraturę ZSRR, a na jej wniosek rozpatrzeniu przez Sąd Najwyższy. Wszystkie śledztwa prowadzone przez organy MWD musiały od tego momentu trafiać do sądów.

We wrześniu 1945 r. szefowie prokuratury, Sądu Najwyższego ZSRR i ministerstwa sprawiedliwości wystąpili z wnioskiem postulującym uchylenie wprowadzonych w czasie wojny norm prawnych określających odpowiedzialność za porzucenie pracy i naruszenie dyscypliny pracy (dekret z 26 grudnia 1941 r.) i powrót do reguł zapisanych w dekrecie z 26 czerwca 1940 r. Jednakże przez trzy lata po zakończeniu wojny przepisy owe nadal funkcjonowały. Był to nader poważny problem. Wedle danych 22 ministerstw kierujących gałęziami przemysłu, na które rozciągały się postanowienia dekretu z 26 grudnia 1941 r., tylko w pierwszej połowie 1947 r. porzuciło pracę 233172 pracowników (w II kwartale więcej niż w I). Wszyscy oni powinni trafić na wiele lat do obozów. Również pracownicy przedsiębiorstw transportowych na mocy przepisów wprowadzonych w 1943 r. odpowiadali za nieobecność w pracy i za samowolne opuszczenie przedsiębiorstw na zasadach analogicznych do przedsiębiorstw przemysłu wojennego. W stosunku do nich właśnie w pierwszej kolejności zniesiono regulacje z czasów wojny. 2 maja 1948 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret O zniesieniu stanu wojennego w transporcie kolejowym, rzecznym i morskim. 31 maja 1948 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR uchyliło przepisy z 26 grudnia 1941 r. W związku z dekretami z 2 i 31 maja 1948 r. z obozów zwolniono ponad 111 tys. więźniów. Nadal jednakże łamanie dyscypliny pracy i porzucanie przedsiębiorstw było jednym z najpowszechniejszych przestępstw. W 1950 r. skazani na mocy dekretu z 26 czerwca 1940 r. stanowili połowę populacji więźniów. Dopiero 14 lipca 1951 r. Prezydium Rady Najwyższej ZSRR uchwaliło dekret zmieniający zasady odpowiedzialności robotników i urzędników za nieusprawiedliwione nieobecności w pracy. Dekret ten znosił odpowiedzialność karną za te nieobecności - z wyjątkiem wielokrotnych (tzn. powyżej 2 w ciągu 3 miesięcy) i długotrwałych (tzn. trwających powyżej 3 dni) - i zastępował ją odpowiedzialnością dyscyplinarną (pozbawienie premii w części lub w całości, pozbawienie części dodatku za wysługę lat, postawienie przed sądem koleżeńskim, zwolnienie z pracy z wpisem do książeczki pracy). Utrzymano wszakże możliwość sądowego karania absencji wielokrotnej i długotrwałej. Sąd mógł orzec w takim wypadku karę do 6 miesięcy robót poprawczych w miejscu pracy z potrąceniem do 25 % wynagrodzenia. Dekret ów po nowemu określał wymiar odpowiedzialności za porzucenie pracy. Odtąd groziła za to kara do 6 miesięcy robót poprawczych z potrąceniem do 25 % wynagrodzenia albo 2-4 miesięcy pozbawienia wolności. Ta nowa regulacja prawna spowodowała drastyczny spadek spraw sądowych w tym zakresie. O ile w II półroczu 1950 r. nieusprawiedliwiona nieobecność w pracy była przedmiotem 302115 spraw sądowych, to w II półroczu 1951 r. - 46339. W II półroczu 1950 r. sądy rozpatrzyły 242221 spraw o porzucenie pracy, w II półroczu następnego roku - 106026. Dekret z 1951 r. nie dotyczył członków kooperatyw (arteli) przemysłowych i leśnych, którzy nadal podlegali rygorom przepisów z 1940 r.

Tab.4. Skazani w latach 1945-1952 za porzucenie pracy, nieusprawiedliwioną absencje oraz spóźnienia do pracy na mocy przepisów z lat 1940-1941

Źródło: A.Sokolov, Forced Labor in Soviet Industry: The End of the 1930s to the Mid-1950s. An Overview, [w:] P.R.Gregory and V.Lazarev (ed.), The Economics of Forced Labor. The Soviet Gulag, Stanford 2003, s.28.

Zjawiskiem charakterystycznym dla życia społeczno-ekonomicznego w ZSRR była plaga zawłaszczania mienia państwowego, społecznego i prywatnego. W znacznej mierze taka skala złodziejstwa była efektem zasad działania gospodarki radzieckiej, powszechnego deficytu podstawowych dóbr i wyjątkowo niskiego poziomu życia. Dla wielu obywateli kradzież stawała się sposobem przetrwania. Rozmiary tych zjawisk wymuszały poszukiwanie rozwiązań je ograniczających, zaś natura ówczesnego systemu politycznego dyktowała wybór metod. Za pierwszy krok w tym kierunku, związany zresztą w dużej mierze z sytuacją aprowizacyjną w ZSRR, można uznać postanowienie Rady Ministrów ZSRR i KC WKP(b) z 27 lipca 1946 r. nakazujące podjęcie zdecydowanej walki z kradzieżami i marnotrawstwem zboża i surowe karanie popełnianych przestępstw, zobowiązujące prokuraturę do zamykania śledztw w tych sprawach w ciągu 20 dni, a sądy do przeprowadzania postępowań w ciągu 10 dni. 31 lipca Ministerstwo Sprawiedliwości przekazało wszystkim organom sądowym dyrektywę nakazującą stosować wobec winnych surowe kary włącznie z tymi, jakie przewidywało postanowienie Centralnego Komitetu Wykonawczego i Rady Komisarzy Ludowych ZSRR z 7 sierpnia 1932 r. Postanowienie owo za zamachy na mienie przedsiębiorstw państwowych, kołchozów i kooperatyw przewidywało karę śmierci lub pozbawienia wolności na co najmniej 10 lat oraz konfiskatę majątku. Wedle niepełnych danych w okresie lipiec-listopad 1946 r. za kradzież, marnotrawstwo i niszczenie zboża osądzonych zostało 53359 osób, z których 36672 skazano na kary pozbawienia wolności. Drakońskie przepisy z 7 sierpnia 1932 r. zastosowano wszakże tylko wobec 1146 osób, a spośród nich 35 osób skazano na rozstrzelanie.

Nową jakość w tym zakresie stanowił wydany 4 czerwca 1947 r. dekret O odpowiedzialności karnej za grabież mienia państwowego i społecznego. Dekret ustanawiał kary: 1) za grabież własności państwowej 7-10 lat łagru, 2) w warunkach recydywy, wielkich rozmiarów przestępstwa lub(i) działania w zorganizowanej grupie - 10-12 lat, 3) za grabież mienia kołchozowego - 5-8 lat łagru, 4) za grabież własności kołchozowej w warunkach recydywy, wielkich rozmiarów przestępstwa lub(i) działania w zorganizowanej grupie - 8-12 lat. Karze 2-3 lat łagru lub 5-7 lat zesłania podlegał też każdy, kto wiedział o przestępstwie wymienionym w punktach 2 i 4 lub przygotowaniach do niego, ale nie powiadomił o tym organów władzy. Jakkolwiek więc uniknęła kara śmierci, to jednak równocześnie kary za wszelkiego rodzaju zawłaszczenie mienia państwowego i społecznego zostały wyraźnie zaostrzone.

W związku z wydaniem tego dekretu pojawiły się wątpliwości, czy dotyczył on także drobnych kradzieży, czy zatem wyłączał stosowanie w tym zakresie wcześniejszych przepisów, a zwłaszcza dekretu z 10 sierpnia 1940 r. Była to kwestia niesłychanej wagi, jako że ten ostatni dekret ustalał za drobne kradzieże karę 1 roku pozbawienia wolności, a taką karę odbywało się w więzieniu bądź poprawczej kolonii pracy, podczas gdy wyroki powyżej 3 lat pozbawienia wolności odbywane były w obozie. Jak można sądzić, intencją centrum decyzyjnego było objęcie karami przewidywanymi w dekrecie z 4 czerwca 1947 r. wszystkich kradzieży mienia państwowego i społecznego, także drobnych. Minister sprawiedliwości ZSRR w piśmie datowanym 25 czerwca 1947 r. postulującym przeprowadzenie kampanii wyjaśniającej społeczeństwu nowy stan prawny powoływał się wręcz na niepublikowane postanowienie RM ZSRR rozciągające działanie dekretu z 4 czerwca na drobne kradzieże. 22 sierpnia 1947 r. plenum Sądu Najwyższego ZSRR wydało dyrektywę wskazującą, iż w związku z dekretem z 4 czerwca 1947 r. sądy nie powinny stosować przepisów z 7 sierpnia 1932 r. i z 10 sierpnia 1940 r. oraz niektórych postanowień kodeksu karnego o odpowiedzialności za kradzieże. Przeciwko takiemu stanowisku, a ściślej wobec wynikających z jego stosowania doświadczeń, zdecydowanie wystąpił przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej ZSRR. W piśmie do Biura Politycznego KC WKP(b) z 5 sierpnia 1948 r. wskazał, iż Sąd Najwyższy unieważniając akty prawne rangi ustawowej popadał w kolizję z konstytucją, a stosowanie surowych kar przewidzianych w dekrecie z 4 czerwca 1947 r. było merytorycznie niesłuszne. Postulował uchylenie wspomnianej dyrektywy, przekwalifikowanie wyroków za drobne kradzieże podjętych na mocy dekretu z 4 czerwca i stosowanie za ten rodzaj przestępstw kar określonych w dekrecie z 10 sierpnia 1940 r. Dyrektywa Sądu Najwyższego uchylona jednak wówczas nie została. W efekcie nastąpił gwałtowny wzrost liczby skazanych za naruszenie własności państwowej i społecznej. O ile w 1946 r. za kradzieże mienia państwowego i społecznego sądy cywilne oraz sądy transportu kolejowego i wodnego skazały 378,5 tys. osób, to w 1947 r. aż 508,6 tys. Jednakże już w 1948 r. liczba skazanych z tego powodu zmalała do 275,1 tys. osób, a w 1949 r. do 234 tys. Równocześnie jednak rosła liczba skazanych za przestępstwa opisane w artykułach 2 i 4 dekretu z 4 czerwca (recydywa, przestępstwa wielkich rozmiarów, działania w zorganizowanej grupie): w II półroczu 1947 r. było to 40,8 tys. osób, w 1948 r. - 119,6 tys., w 1949 r. - 135,9 tys., a w I kwartale 1950 r. - 34,8 tys. Oznaczało to zatem spadek liczby ukaranych w tym trybie za drobne kradzieże. W odniesieniu do 1949 r. znamy dokładniej strukturę wyroków orzeczonych przez sądy powszechne: spośród 217,2 tys. skazanych wyroki 5-10 lat dotknęły 156513 osób, na 11-15 lat skazano 33742 osoby, na 16-25 lat - 11289 osób. W tymże roku spośród 234 tys. skazanych na mocy dekretu z 4 czerwca 23,9 % było sprawcami przestępstw w kołchozach, w handlu 22,9 %, w instytucjach państwowych - 19,8%, w przedsiębiorstwach przemysłowych - 16,8 %. 1 stycznia 1952 r. skazani na podstawie dekretu z 4 czerwca 1947 r. stanowili 25,9 % więźniów obozów i kolonii, zaś 1 stycznia 1953 r. 29,3 % wszystkich więźniów. Wspomniane uregulowania prawne w poważnym stopniu zdeterminowały zatem liczebność i strukturę więźniów w omawianym okresie.

W końcu kwietnia 1951 r. Prokurator Generalny ZSRR, minister sprawiedliwości i przewodniczący Sądu Najwyższego zwrócili się do Stalina z pismem wskazującym, iż na podstawie dekretu z 4 czerwca 1947 r. obok poważnych przestępstw osądzane były także drobne kradzieże, popełnione przez oskarżonych po raz pierwszy w życiu, a niezwykle surowe wyroki dotykały m.in. kobiety obarczone licznymi dziećmi, inwalidów wojennych, wyrostków i starców. W piśmie podawano przykłady ukarania za kradzież 2 kg pszenicy 10 latami łagru, 2 kg ziemniaków czy 1 kg ryżu - 7 latami. W związku z tym postulowano stosowanie w odniesieniu do popełnianych po raz pierwszy drobnych kradzieży przepisów dekretu z 10 sierpnia 1940 r., przewidujących karę 1 roku pozbawienia wolności. Po niemal 4 latach stosowania dekretu O odpowiedzialności karnej za grabież mienia państwowego i społecznego kierownictwo organów sprawiedliwości doszło zatem do konkluzji sformułowanych przez przewodniczącego Prezydium Rady Najwyższej już w 1948 r.

Wyrazem zaostrzania polityki karnej był także - jakkolwiek stosowany na znacznie mniejszą skalę - dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 9 czerwca 1947 r. O odpowiedzialności za ujawnianie tajemnicy państwowej i za utratę dokumentów zawierających tajemnicę państwową. Wydatnie podwyższał on wymiar kar stosowanych wcześniej za tego rodzaju przestępstwa. Wprowadzony w warunkach wojny podobny dekret z 15 listopada 1943 r. przewidywał za ujawnienie tajemnicy państwowej przez osobę urzędową 5 lat pozbawienia wolności, a w szczególnie ciężkich przypadkach - 10 lat. Nowy dekret z 1947 r. ustalał natomiast dla osób urzędowych karę 8-12 lat obozu, dla żołnierzy - 10-20 lat, a dla zwykłych obywateli 5-10 lat. Szczególnie surowo karano za przekazanie za granicę wyników odkryć naukowych: groziło za to 10-15 lat obozu.

Jeszcze w 1943 r. w radzieckim prawodawstwie przywrócono pojęcie katorgi: 19 kwietnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR przyjęło dekret O wymiarze kary dla zdrajców ojczyzny i o wprowadzeniu dla tych osób robót katorżniczych jako wymiaru kary. Tylko do maja 1945 r. skazano na ten rodzaj kary ponad 29 tys. osób. W związku z tym utworzono najpierw specjalne oddziały obozowe dla katorżników w workuckim i północno-wschodnim ITŁ, a następnie odrębne obozy dla katorżników. W końcu 1944 r. przebywało w nich już ok. 6 tys. więźniów, a 1 września 1947 r. - 60 tys. Wiosną 1945 r. Nikita Chruszczow wystąpił z inicjatywą wprowadzenia kary 15-20 lat robót katorżniczych do wszystkich artykułów kodeksu karnego przewidujących karę śmierci. Motywował to potrzebą zwiększenia możliwości wyboru przez sąd środka represyjnego, zwłaszcza wobec perspektywy zastosowania najwyższego wymiaru kary. Przeciw takiemu rozwiązaniu zaprotestował NKWD. Wskazywano na niewielki odsetek wyroków śmierci i stosowanie tej kary tylko w szczególnie uzasadnionych wypadkach, a zarazem podkreślano wątpliwości polityczne wynikające z wprowadzenia wyjątkowo ciężkiej kary w momencie zwycięskiego zakończenia wojny. Istotnym argumentem NKWD była stosunkowo niewielka produktywność katorżników: spośród 29 tys. skazanych na ten rodzaj kary do maja 1945 r. aż 10 tys. nie nadawało się do pracy nie tylko katorżniczej, ale jakiejkolwiek. Znamienna była sformułowana przy tym uwaga, iż że warunki pracy katorżniczej w istocie wykluczają dotrwanie do końca wyroku 15-20 lat. Tym samym przyznano, iż wyroki ferowane na mocy wspomnianego dekretu z 19 kwietnia 1943 r. były faktycznie równoznaczne z wyrokami śmierci, o ile miały być wykonywane w całości.

Stosowanie kary katorgi zostało jednak rozszerzone, choć w inny sposób. Na początku 1948 r. podjęta została inicjatywa tworzenia specjalnych obozów i więzień dla szczególnie niebezpiecznych przestępców politycznych, którzy mieliby równocześnie uzyskać status katorżników. Wprawdzie akty prawne regulujące status owych specjalnych obozów ostatecznie nie zawierały tego ostatniego zapisu, jednak faktycznie status więźniów obozów specjalnych był zbliżony do katorżniczego. Natomiast 28 listopada 1948 r. został uchwalony dekret Prezydium Rady Najwyższej O odpowiedzialności karnej za ucieczki z miejsc obowiązkowego i stałego osiedlenia osób wysiedlonych w oddalone rejony Związku Radzieckiego w okresie Wojny Ojczyźnianej. Potencjalnie dotyczył on ogromnej rzeszy osób, jako że statusem specjalnych osiedleńców objętych było w tym momencie ponad 2,5 mln osób. Ten akt prawny ustalał jednolitą karę za ucieczki z miejsc przymusowego osiedlenia w wymiarze 20 lat robót katorżniczych. Należy przy tym zaznaczyć, iż pojęcie ucieczki było rozumiane bardzo szeroko i faktycznie obejmowało każde oddalenie się poza specjalne osiedle bez zgody jego komendanta. Dekret przewidywał także karę 5 lat pozbawienia wolności dla osób ukrywających zbiegów, pozwalającym im na powrót do poprzednich miejsc zamieszkania czy też okazujących im pomoc w zagospodarowaniu się tam. Tylko w pierwszym roku obowiązywania tego dekretu na jego podstawie skazano ok. 10 tys. osób.

Literatura przedmiotu w znacznym stopniu koncentruje się na intensywności ścigania przestępstw politycznych jako mierniku represyjności systemu radzieckiego. Dostrzegając istotny rys radzieckiego systemu represyjnego w definiowaniu, ściganiu i karaniu tzw. przestępstw kontrrewolucyjnych, nie można wszelako tracić z pola widzenia faktu, iż był to mimo wszystko tylko jeden - choć ważny - z elementów charakteryzujących ten system.

Tab.5. Liczba skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne przez wszystkie rodzaje sądów i OSO w latach 1945-1952.

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.1: Massowyje..., s.618, 621-622, 632-634.

Z zestawienia tego wynika, że ogólna liczba skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w omawianym okresie systematycznie malała - z wyjątkiem skokowego wzrostu w 1949 r. - i w 1952 r. była sześciokrotnie niższa niż w 1945 r. Spadała także liczba wyroków sądowych, a równocześnie w ich orzekaniu coraz większą, choć ciągle drugoplanową, rolę odgrywały sądy powszechne. W ferowaniu wyroków za tego rodzaju przestępstwa dominowało sądownictwo wojskowe, przy czym odsetek wyroków przez nie wydanych wykazywał także trend spadkowy, w przeciwieństwie do odsetka wyroków przyjmowanych przez sądy specjalne, który w 1952 r. był dwukrotnie wyższy niż w 1945 r. Ogółem w latach 1945-1952 zapadły wyroki sądowe w odniesieniu do 632775 osób (w tym 501383, tj. 79,6 % w sądach wojskowych). W tym samym czasie decyzje OSO dotknęły 133464 osoby, co oznacza iż spośród 766239 skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne w tym okresie aż 17,4 % ukarano w trybie pozasądowym. Dynamika decyzji OSO i ich udziału w ogólnej liczbie wyroków za przestępstwa kontrrewolucyjne jest jednak odmienna niż w przypadku sądów. W 1946 r. wystąpiło gwałtowne skurczenie się aktywności OSO w tym zakresie, jednakże od następnego roku liczba decyzji tego organu skazujących za przestępstwa kontrrewolucyjne zwiększała się do 1949 r., w którym nastąpił niezwykły wręcz jej wzrost: o 122,9 %. Decyzje OSO stanowiły wówczas aż 1/3 wszystkich wyroków za przestępstwa kontrrewolucyjne. Od 1950 r. nastąpił szybki spadek liczby tych decyzji i ich znaczenia dla całokształtu poczynań represyjnych.

W odniesieniu do przestępstw kontrrewolucyjnych można zatem mówić o tendencji słabnięcia represyjności systemu w okresie powojennym. Wyłomem w tym zakresie był rok 1949, gdy wyraźnie wzrosła liczba skazań za te przestępstwa, głównie za sprawą decyzji podejmowanych w trybie pozasądowym. Wiązać to należy zapewne z falą represji w 1948 r. Od jesieni 1948 r. w rezultacie tajnej dyrektywy MGB ZSRR i prokuratora generalnego rozpoczęły się ponowne aresztowania osób, które wyszły na wolność po zakończeniu wojny. Wszystkim im przedstawiano zarzuty z tych samych artykułów kodeksu karnego, których dotyczyły poprzednie wyroki. Śledztwa były prowadzone w trybie uproszczonym, a głównym dowodem były wypisy z archiwalnych dokumentów śledczych o przeszłej działalności antyradzieckiej. 21 lutego 1948 r. Dekretem Prezydium Rady Najwyższej ZSRR postanowiono "wszystkich odbywających kary w specjalnych obozach i więzieniach szpiegów, dywersantów, terrorystów, trockistów, prawicowców, mienszewików, eserów, anarchistów, nacjonalistów, białych emigrantów i uczestników innych antyradzieckich organizacji i grup i osób stanowiących niebezpieczeństwo z uwagi na swoje antyradzieckie związki i wrogą działalność" po odbyciu kary kierować na zesłanie pod nadzorem organów bezpieczeństwa w wyznaczone przez MGB rejony kraju: w rejon Kołymy na Dalekim Wschodzie, w rejony Kraju Krasnojarskiego i obwodu nowosybirskiego rozciągnięte 50 kilometrów na północ od magistrali transsyberyjskiej, do Kazaskiej SRR z wyłączeniem obwodów ałamaackiego, guriewskiego, południowokazachstańskiego, aktiubińskiego, wschodniokazachstańskiego i semipałatyńskiego. MGB zostało zobowiązane do skierowania na zesłanie także przestępców państwowych wyliczonych kategorii zwolnionych już po odbyciu kary z obozów pracy poprawczej i więzień od czasu zakończenia wojny. Do 1 października 1949 r. na podstawie tego dekretu na zesłanie skierowano 21825 osób, w tym 11408 zwolnionych z miejsc uwięzienia po zakończeniu wojny. Wyrazem tendencji stalinowskiej polityki represyjnej było utworzenie w 1948 r. nowej kategorii obozów - obozów specjalnych (osobyje łagieria - OŁ). Ich przeznaczeniem miało być wyizolowanie z ogólnych łagrów i skupienie pod specjalnym nadzorem i w warunkach zaostrzonego reżimu więźniów skazanych za przestępstwa polityczne uznawane za "szczególnie niebezpieczne" dla państwa radzieckiego. O procesie tworzenia tych obozów będzie mowa dalej.

W latach 1940-1941 dokonana została reforma zarządzania systemem obozowym w ZSRR, która zadecydowała o ważnych cechach tego systemu w latach powojennych i odzwierciedlała istotne funkcje przypisywane mu przez ośrodek decyzyjny ze Stalinem na czele. Na podstawie dotychczasowych wydziałów produkcyjnych GUŁagu zostały zorganizowane wyspecjalizowane zarządy obozów obsługujących określone gałęzie gospodarki. 1 stycznia 1945 r. w strukturze NKWD istniały następujące zarządy produkcyjne: Zarząd Główny Budownictwa Lotniczego, Zarząd Główny Budownictwa Przemysłowego, Zarząd Główny Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego, Zarząd Główny Obozów Budownictwa Kolejowego, Zarząd Główny Dróg Bitych (GUSZOSDOR), Zarząd Obozów Przemysłu Drzewnego, Zarząd Budownictwa Specjalnego oraz Zarząd Główny Budownictwa Dalekiej Północy (Dalstroj).

Dalstroj, zajmujący się kompleksowo zagospodarowywaniem i eksploatacją Dalekiej Północy i basenu Kołymy, posiadał skomplikowaną strukturę wewnętrzną. Na jego rzecz (a ściślej na rzecz działających w jego obrębie zarządów produkcyjnych) pracowali przede wszystkim więźniowie Północno-Wschodniego ITŁ, a od 1948 r. także Obozu Specjalnego nr 5, ale na peryferiach obszaru podporządkowanego Dalstrojowi wykorzystywano także pracę więźniów innych ITŁ. W latach 1949-1952 liczba jednostek obozowych na obszarze działania Dalstroju sięgała 26. W marcu 1953 r. Dalstroj przekazano Ministerstwu Hutnictwa, a jego jednostki obozowe - GUŁagowi.

Zarząd dróg pozostawał w kompetencjach NKWD od 1935 r., kiedy temu resortowi przekazano Centralny Zarząd Dróg Bitych i Gruntowych oraz Transportu Samochodowego. Od tego momentu na szeroką skalę przy budowie dróg rozpoczęto wykorzystywać pracę więźniów. Po zakończeniu wojny więźniów niemal całkowicie zastąpili jeńcy wojenni, w związku z czym zlikwidowano wszystkie ITŁ obsługujące GUSZOSDOR, a nieliczni więźniowie pracujący nadal na budowach tego zarządu byli podporządkowani lokalnym UITŁK-OITK. Od 1948 r. ponownie jednak na niektórych budowach zaczęli pojawiać się więźniowie, którzy do końca 1949 r. całkowicie zastąpili jeńców wojennych. W związku z tym znów powstały ITŁ obsługujące budowy GUSZOSDOR. W marca 1953 r. - wraz z przekazaniem GUSZOSDOR do resortu transportu samochodowego i dróg - obozy te zostały przejęte przez GUŁag, a po miesiącu zamknięte.

W styczniu 1940 r. powstał Zarząd Główny Budowy Kolei, który od 1941 r. znany jest jako Zarząd Główny Obozów Budowy Kolei (GUŁŻDS). Po zahamowaniu w latach wojny części budów prowadzonych przez ten zarząd, po wojnie ruszyły one pełną parą, m.in. budowa Magistrali Bajkalsko-Amurskiej (BAM). Obozy podległe temu zarządowi wykonywały też prace budowlane i montażowe niezwiązane z budownictwem kolejowym. Struktura GUŁŻDS zmieniała się i była dość skomplikowana, dlatego też trudno dokładnie określić liczbę jednostek obozowych mu podległych. W 1949 r. było ich prawdopodobnie 10.

Zarząd Główny Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego (GUŁGMP) istniał od 1941 r. W latach wojny i w okresie powojennym obok więźniów znaczną część siły roboczej pracującej na rzecz przedsiębiorstw tego zarządu stanowili ludzie przypisani do innych "specjalnych kontyngentów": zmobilizowani do pracy, specjalni osiedleńcy, jeńcy wojenni. W 1949 r. podlegało mu 7 ITŁ. W latach 1948-1953 w gestii tego zarządu znajdowały się m.in. trzy obozy specjalne. Po likwidacji GUŁGMP w marcu 1953 r. podległe mu obozy "zwyczajne" przeszły pod administrację GUŁagu, a obozy specjalne podporządkowano Zarządowi Więziennictwa MWD ZSRR.

Zarząd Główny Obozów Budownictwa Przemysłowego (Gławpromstroj) istniał od lutego 1941 r. i początkowo nadzorował 17 ITŁ. W latach wojny i pierwszych latach powojennych na budowach prowadzonych przez ten zarząd zatrudnieni byli obok więźniów także liczni przedstawiciele innych "kontyngentów". Od 1946 r. część obozów Gławpromstroju pracowała na rzecz projektu atomowego, więźniowie innych budowali obiekty wojskowe, fabryki, osiedla mieszkaniowe, przedsiębiorstwa przemysłu naftowego. 1 stycznia 1945 r. ten zarząd nadzorował 13 ITŁ, dwa lata później - 16, 1 stycznia 1950 r. 19, a 1 stycznia 1953 r. - 40, z których połowa powstała w 1952 r. W marcu 1953 r. Gławpromstroj przekazano Ministerstwu Przemysłu Maszynowego, a kontrolowane przezeń ITŁ - GUŁagowi.

Od 1941 r. działał Zarząd Obozów Przemysłu Drzewnego, w marcu 1947 r. przekształcony w Zarząd Główny Obozów Przemysłu Drzewnego. W styczniu 1945 r. dysponował on 10 obozami, dwa lata później - 13, a 1 stycznia 1953 r. - 14. W kwietniu 1953 r. wszystkie te obozy przekazano pod nadzór GUŁagu, a zarząd zlikwidowano. Odtworzony został rok później.

W grudniu 1945 r. Zarząd Budownictwa Specjalnego został włączony do Zarządu Głównego Budowy Lotnisk, który działał do lutego 1946 r., kiedy prowadzone przezeń budowy wraz z personelem wolnonajemnym, sprzętem i wyposażeniem zostały przekazane Ludowemu Komisariatowi Budowy Przedsiębiorstw Przemysłu Ciężkiego. GUAS dysponował dwoma ITŁ.

6 września 1946 r. powołany został do życia Specjalny Zarząd Główny (Gławspieccwietmiet). Początkowo nie dysponował on własnymi obozami i na jego rzecz pracowali więźniowie podlegli UITŁK-OITK, jednak już w końcu 1946 r. powstał pierwszy obóz podporządkowany temu zarządowi, w 1947 r. dalsze ITŁ (w 1949 r. było ich 9), a w strukturach UITŁK-OITK wydzielono odrębne oddziały obozowe (łagotdielenija) do obsługi podległych mu przedsiębiorstw.

W listopadzie 1947 r. utworzony został Zarząd Główny Obozów Budownictwa Hydrotechnicznego (Gławgidrostroj). Początkowo podporządkowano mu 1 ITŁ i 1 obóz jeniecki, później liczba kontrolowanych przezeń łagrów wzrosła do 5. W listopadzie 1949 r. utworzono Zarząd Główny Obozów Budowy Wołżańsko-Dońskiego Kanału Wododziałowego. Nastąpiło to poprzez połączenie Gławgidrostroju i Wołgodonstroju - istniejącego od 1948 r. zarządu budowy i ITŁ Wołżańsko-Dońskiej Drogi Wodnej. Początkowo Gławgidrostroj dysponował 6 obozami, w 1952 r. - 4. W połowie 1951 r. z Głagidrowołgodonstroju wyodrębniony został Kujbyszewgidrostroj (z jednym ITŁ). W lipcu 1952 r. Głagidrowołgodonstroj przekształcony został w Zarząd Główny Obozów Budowy Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej (Gławgidrowołgobałtstroj), któremu podporządkowano odrębne dotychczas centralne zarządy utworzone w lutym 1951 r. związku z budową kolejnych odcinków Wołżańsko-Bałtyckiej Drogi Wodnej: Szeksangidrostroj i Wytiegorgidrostroj. W marcu 1953 r. zlikwidowano zarówno Gławgidrowołgobałtstroj, jak i Kujbyszewgidrostroj, a pozostające w ich gestii ITŁ trafiły pod zarząd GUŁagu.

W kwietniu 1949 r. powstał Zarząd Główny MWD ZSRR ds. Poszukiwań i Eksploatacji Złóż oraz Budowy Przedsiębiorstw Metali Kolorowych i Rzadkich w Kraju Krasnojarskim - "Jenisiejstroj", a od lipca 1949 r. tworzono pierwsze obozy do jego obsługi. W sumie utworzono ich 10 (dalsze znajdowały się w fazie organizacji w chwili likwidacji). Na mocy uchwały Rady Ministrów ZSRR z 18 marca 1953 r. "Jenisiejstroj" przekazano Ministerstwu Hutnictwa, a jego obozy podporządkowano bezpośrednio GUŁagowi.

W kwietniu 1950 r. utworzono Zarząd Główny Przemysłu Mikowego (Gławsluda), który początkowo nie dysponował własnymi obozami, a w latach 1951-1953 nadzorował 1 ITŁ. Po likwidacji zarządu w marcu 1953 r., obóz ten przejął GUŁag, a w kwietniu tegoż roku tworzące go jednostki przeszły pod administrację UITŁK MWD Jakuckiej ASRR.

We wrześniu 1950 r. powstał Sriedazgidrostroj, którego celem była budowa Kanału Turkmeńskiego oraz zapory i elektrowni na Amu-Darii. Dla jego obsługi utworzono jeden ITŁ. Sriedazgidrostroj zlikwidowano w marcu 1953 r., a podległy mu obóz przekazany został GUŁagowi. Podobne były losy Stalingradgidrostroju, powołanego dla kierowania budową stalingradzkiej elektrowni wodnej. Nadzorował dwa ITŁ, które w marcu 1953 r. przeszły w gestię GUŁagu.

W październiku 1951 r. został utworzony Zarząd Główny Obozów Budowy Rafinerii Ropy Naftowej i Zakładów Syntetycznych Paliw Ciekłych (Gławspiecnieftiestroj), dla którego podstawą był dotychczasowy Zarząd Budowy Przedsiębiorstw Przemysłu Naftowego wchodzący w skład Gławpromstroju. Początkowo dysponował on 6 ITŁ, później liczba ta wzrosła do 11. W marcu 1953 r. został zlikwidowany, a jego obozy przeszły pod bezpośredni zarząd GUŁagu.

Można zatem powiedzieć, iż do 1952 r. rozwijany był system zainicjowany w latach 1940-1941, polegający na rozbudowie zarządów produkcyjnych NKWD (MWD) i systemu podporządkowanych im obozów. W marcu 1953 r. nastąpiła zasadnicza reorganizacja: zarządy produkcyjne zostały przeniesione do odpowiednich resortów gospodarczych, a obsługujące je obozy przekazano GUŁagowi, po czym w części zlikwidowano.

GUŁag pozostawał w tym okresie tylko jednym z centralnych ogniw NKWD administrujących systemami obozowymi. Bezpośrednio podlegały mu obozy zajmujące się rolnictwem, rybołówstwem, wytwarzaniem przedmiotów codziennego użytku, więzienia tranzytowe (przesyłowe), a także wchodzące w skład ministerstw spraw wewnętrznych poszczególnych republik oraz zarządów spraw wewnętrznych krajów i obwodów wydziały poprawczych kolonii pracy (Otdieł isprawitielno-trudowych kołonij - OITK) i zarządy poprawczych obozów i kolonii pracy (Uprawlenije isprawitielno-trudowych łagieriej i kołonij - UITŁK), nadzorujące poszczególne kolonie i oddziały obozowe (łagoddielenija). GUŁag zachował wszakże określone kompetencje w stosunku do całości systemu. Regulujący całościowo zasady działania GUŁag rozkaz MWD z 15 lipca 1949 r. wymieniał następujące zadania i kompetencje GUŁag:

- wykonywanie wyroków sądowych i postanowień OSO przy MWD i przy MGB o pozbawieniu wolności i zesłaniu na roboty katorżnicze oraz wyroków sądowych w stosunku do osób skazanych na roboty poprawcze bez pozbawienia wolności,

- organizacja ITŁ, OŁ, ITK, więzień tranzytowych i inspektoratów prac poprawczych,

- doboru kadr kierowniczych i wolnonajemnych sektora obozowego w ITŁ i ITK oraz prowadzenie wśród nich pracy politycznej,

- organizowanie straży (ochrony) w obozach, koloniach, więzieniach tranzytowych i miejscach wykonywania robót poprawczych, ustanawianie zasad wykonywania służby i prowadzenie działalności politycznej i wychowawczej wśród personelu zmilitaryzowanej ochrony i nadzoru,

- nadzór nad działalnością wszystkich ITŁ, ITK i więzień tranzytowych w zakresie ochrony, reżimu przetrzymywania więźniów, rejestru więźniów, pracy operacyjnej, pracy kulturalnej i wychowawczej, kontrola wykonywania rozkazów i instrukcji MWD w odniesieniu do wykorzystania siły roboczej więźniów,

- kontrola właściwego rozmieszczenia więźniów w miejscach uwięzienia, warunków bytowych, zaopatrzenia w żywność, odzież i przedmioty codziennego użytku,

- organizowanie obsługi sanitarnej i medycznej uwięzionych oraz kadry nadzorczej i ochrony,

- prowadzenie pracy operacyjnej w obozach, koloniach i więzieniach tranzytowych,

- resocjalizacja więźniów poprzez włączenie ich do pracy społecznie użytecznej, wychowanie ich w duchu niezłomnego wykonywania radzieckich praw i zasad funkcjonowania społeczeństwa socjalistycznego,

- kierowanie działalnością gospodarczą ITK i bezpośrednio podporządkowanych GUŁagowi ITŁ,

- kontrola - w porozumieniu z zarządami produkcyjnymi MWD - prawidłowości produkcyjnego wykorzystania uwięzionych i ich masowego kształcenia zawodowego.

Na skutek powierzania po wojnie GUŁagowi nowych zadań gospodarczych tworzono nowe obozy. Także niektóre obozy podległe wcześniej zarządom produkcyjnym przekazywano pod administrację UITŁK.

1 lipca 1944 r. w systemie obozowym NKWD istniało 56 ITŁ zarządzanych centralnie, 69 regionalnych OITK i UITŁK, którym podporządkowanych było 910 obozów i 424 kolonie oraz 1549 miejskich i rejonowych inspektoratów robót poprawczych. 5 stycznia 1945 r. system obejmował 53 ITŁ oraz 78 OITK i UITŁK zarządzających 667 obozami i 475 koloniami. Do 1947 r. w tej strukturze nie nastąpiły istotne zmiany. 1 września 1947 r. system GUŁag obejmował 54 ITŁ, 79 OITK i UITŁK oraz 57 więzień przesyłowych. Już wtedy jednak w fazie organizacji pozostawało aż 13 nowych ITŁ i 2 UITŁK-OITK. Wzbierająca fala represji przynosiła bowiem napływ do obozów i kolonii gigantycznej liczby więźniów (tylko w latach 1947-1948 - 2569283 osób). Dla ich przyjęcia konieczne było organizowanie nowych placówek obozowych. W efekcie już 1 stycznia 1948 r. MWD dysponowało 63 ITŁ i 1016 obozami i koloniami podporządkowanymi OITK i UITŁK. Zmiana liczby ITŁ nie odpowiadała jednak gwałtownemu zwiększeniu się w 1947 r. liczby więźniów (przyrost o 37 %). 1 stycznia 1949 r. liczba ITŁ wyniosła 67, a liczba placówek podporządkowanych UITŁK-OITK - 1734, a więc rozwój ITŁ nadal postępował powoli i uruchamiano obozy, które w fazie organizacji były jeszcze w 1947 r. Natomiast niezwykłe było tempo tworzenia obozów i kolonii podporządkowanych lokalnym ogniwom GUŁag. One właśnie w tym czasie wchłonęły znaczną część nowych ofiar represji. Dopiero w 1949 r. wystąpił skokowy wzrost liczby ITŁ (o 28,4 %), podczas gdy liczba placówek podporządkowanych terenowym ogniwom GUŁag zmniejszyła się wówczas aż o 41 %. 1 stycznia 1950 r. istniało 86 ITŁ, 9 OŁ oraz 1019 obozów i kolonii podporządkowanych OITK-UITŁK. 1 stycznia 1951 r. działały 104 ITŁ, 9 OŁ i 1171 kolonii i obozów OITK-UITŁK. W następnych latach liczba obozów wydatnie wzrosła i 1 stycznia 1953 r. w skład systemu obozowego wchodziło aż 146 ITŁ, a 33 zarządom UITŁK i 49 OITK podporządkowanych było 2555 obozów i punktów obozowych, 687 ITK, 52 więzienia tranzytowe.

Od 1944 r. w ramach systemu podporządkowanego GUŁagowi tworzone były odrębne obozy dla specjalnych kategorii ("kontyngentów") więźniów. Już w styczniu 1944 r. powstał specjalny obóz dla tzw. folksdojczów. W 1946 r. utworzono cztery tzw. obozy zdrowotne dla więźniów niezdolnych do pracy. Niewiele ponad miesiąc (od 19 lipca do 28 sierpnia 1944 r.) w strukturach GUŁag pozostawały obozy specjalne NKWD służące filtracji osób, które znalazły się w niewoli niemieckiej, przebywały w niemieckim okrążeniu lub uczestniczyły w niemieckich instytucjach okupacyjnych. Obozy te - którym nadano nazwę kontrolno-filtracyjnych - podporządkowane były następnie Wydziałowi Obozów Kontrolno-Filtracyjnych NKWD ZSRR, ale w 1947 r., po jego likwidacji, przekazano je ponownie GUŁagowi. 9 sierpnia 1948 r. GUŁagowi został podporządkowany także Wydział Obozów Specjalnych MWD w Niemczech zarządzający specjalnymi obozami w radzieckiej strefie okupacyjnej, które powstały w 1945 r. jako miejsce przetrzymywania osób zatrzymanych w toku tzw. oczyszczania z "wrogich elementów" zaplecza działających armii. Wedle końcowego sprawozdania Wydziału w okresie od 15 maja 1945 r. do 1 marca 1950 r. przewinęło się przez te obozy (łącznie z więzieniami specjalnymi) w sumie 157,8 tys. osób, w tym 34,7 tys. obywateli ZSRR. Większość tych ostatnich wysłano do ZSRR (28 tys. jako skazanych, 5,4 tys. jako członków tzw. specjalnego kontyngentu). W obozach zmarło 42,9 tys. osób, w tym 67 obywateli ZSRR. 15 sierpnia 1948 r. w obozach specjalnych w Niemczech pozostawało 35390 osób, w tym 13076 skazanych i 22314 internowanych. 1 października 1948 r. liczba przetrzymywanych w obozach zmniejszyła się do 28377 osób.

31 grudnia 1948 r. ówczesny szef MWD Krugłow podpisał rozkaz o utworzeniu w ITŁ i UITŁK specjalnych oddziałów i punktów obozowych o zaostrzonym reżimie, w których - "w celu wzmocnienia walki z przestępczością więźniów" - przetrzymywani winni być: więźniowie skazani za bandytyzm i rozbój z bronią w ręku, recydywiści, więźniowie, którzy w toku odbywania wyroków zostaną skazani za bandytyzm, umyślne zabójstwo, rozbój i ucieczkę, a także więźniowie skazani za bandytyzm i rozbój, jeśli złośliwie dezorganizują dyscyplinę obozową i dyscyplinę pracy. Skierowaniu do tych specjalnych placówek podlegali tylko więźniowie skazani na 3 i więcej lat pozbawienia wolności. Osadzeni tam mieli wykonywać ciężką pracę fizyczną pod wzmocnioną strażą, zakazane było ich rozkonwojowywanie, w strefach zamieszkania mieli znajdować się pod wzmożonym nadzorem, a za wykroczenia groziły im surowe kary. W wyniku realizacji tego rozkazu przy wielu obozach powstały specjalne placówki zaostrzonego reżimu o pojemności 1,5-10 tys. więźniów każda.

Szczególne znaczenie i szczególnie zła sławę zyskały jednak obozy specjalne (osobyje łagieria - OŁ) dla więźniów politycznych, do tworzenia których przystąpiono w 1948 r. Pomysł utworzenia obozów o zaostrzonym reżimie dla więźniów uznanych za szczególnie niebezpiecznych przestępców państwowych wyszedł najprawdopodobniej od Stalina, skoro powołując się na jego wytyczne ministrowie bezpieczeństwa państwowego i spraw wewnętrznych 27 stycznia 1948 r. przedłożyli mu wspólny projekt uchwały KC WKP(b) o utworzeniu obozów i więzień o zaostrzonym reżimie dla szczególnie niebezpiecznych przestępców państwowych i o skierowaniu tychże po odbyciu kary na przymusowe osiedlenie w oddalonych rejonach kraju. Dokument przewidywał, że w obozach specjalnych więźniowie nie będą mogli korzystać z żadnych ulg, a zdolni do pracy zatrudniani będą wyłącznie przy ciężkich pracach fizycznych. Dokument przewidywał także przeniesienie wszystkich więźniów politycznych na status katorżników. Niespełna miesiąc później, 21 lutego 1948 r. Rada Ministrów ZSRR przyjęła formalną uchwałę, która zobowiązała MWD ZSRR do utworzenia w ciągu 6 miesięcy obozów specjalnych o łącznej pojemności 100 tys. więźniów oraz trzech więzień specjalnych o pojemności 5 tys. więźniów W ciągu 8 miesięcy mieli być do nich przemieszczeni już odbywający wyroki szpiedzy, dywersanci, terroryści, trockiści, prawicowcy, mienszewicy, eserowcy, anarchiści, nacjonaliści, biali emigranci i inni członkowie organizacji i grup antyradzieckich, a także osoby stwarzające zagrożenie z uwagi na swoje antyradzieckie związki i wrogą działalność. Uchwała wyraźnie zakazywała umieszczania tam skazanych za inne przestępstwa. W 1948 r. i w pierwszej połowie roku następnego miały zostać dodatkowo utworzone kolejne obozy specjalne w rejonach budowy magistrali bajkalsko-amurskiej o łącznej pojemności 45 tys. więźniów. Więźniów obozów specjalnych wyłączono z prawa do ewentualnego skrócenia wyroku i korzystania z innych ulg. Zdolni do pracy więźniowie mieli być kierowani do ciężkich robót fizycznych. Specjalne miały być także straż obozów i nadzór wewnętrzny. Pierwszą powierzono nie zmilitaryzowanej ochronie, lecz wojskom konwojowym MWD. Do nadzoru wewnętrznego w obozach kierować miano tylko wyselekcjonowanych pracowników zasługujących na polityczne zaufanie. Prowadzenie działań operacyjnych wewnątrz obozów powierzono MGB, które miało w tym celu stworzyć specjalny aparat. MGB było także odpowiedzialne za kierowanie więźniów do tych obozów i więzień. Zwolnienia po odbyciu wyroków musiały być uzgadniane miedzy MWD i MGB, przy czym to ostatnie w "nieodzownych wypadkach" miało prawo powstrzymać zwolnienie takiego więźnia. Zwolnieni po odbyciu kary musieli być kierowani na zesłanie do określonych krajów i obwodów. Obozy specjalne były utrzymywane na koszt budżetu państwa, a dochody uzyskiwane z zatrudnienia więźniów miały być w połowie pozostawiane do dyspozycji obozów, a w połowie przekazywane do budżetu. Tego samego dnia Prezydium Rady Najwyższej wydało dekret O skierowaniu szczególnie niebezpiecznych przestępców państwowych po odbyciu wyroku na zesłanie do oddalonych miejscowości ZSRR.

W uchwale RM ZSRR z 21 lutego 1948 r. jako lokalizację pierwszych obozów specjalnych wskazywano: Kołymę (30 tys. więźniów), Norylsk (6 tys.), Komi ASRR (6 tys.), Tatarską ASRR (10 tys.), Mordwińską ASRR (20,3 tys.), obwód wołogodzki (10 tys.), obwód iwanowski (12 tys.), rejon Karagandy (6 tys.), natomiast następne obozy (dla 45 tys. więźniów) miały powstać w rejonach budowy magistrali bajkalsko-amurskiej w obwodzie irkuckim i w Kraju Chabarowskim. 28 lutego 1948 r. minister spraw wewnętrznych ZSRR wydał rozkaz O organizacji obozów specjalnych MWD. Rozkaz ów nakazywał utworzenie specjalnych obozów: nr 1 w rejonie Inty (Komi ASRR) dla 25 tys. więźniów, nr 2 w rejonie Norylska dla 15 tys. więźniów, nr 3 w Mordwińskiej ASRR dla 20 tys. więźniów, nr 4 w rejonie Karagandy dla 10 tys. więźniów, nr 5 w rejonie Kołymy o łącznej pojemności 30 tys. więźniów. Stan umożliwiający przyjęcie takiej liczby więźniów obozy te miały osiągnąć już do sierpnia-września 1948 r. W dużej mierze wynikało to z faktu, iż powstawały na bazie wydzielonych obiektów istniejących już systemów obozowych MWD. Do połowy 1949 r. miały powstać kolejne obozy specjalne o łącznej pojemności 45 tys. więźniów, zlokalizowane w rejonie Bracka. Oznaczało to utrzymanie niezmienionej docelowej pojemności sumarycznej obozów specjalnych, ale częściowo zmieniono ich lokalizację, a przede wszystkim wielkości. Obozy specjalne utworzone w 1948 r. włączone zostały do systemu podległemu GUŁagowi. 10 maja 1948 r. rozkaz MWD poszczególnym obozom nadał nazwy-kryptonimy: OŁ nr 1 nazywał się odtąd Mineralnyj (Minłag), OŁ nr 2 - Gornyj (Gorłag), OŁ nr 3 - Dubrawnyj (Dubłag), OŁ nr 4 - Stiepnyj (Stiepłag), OŁ nr 5 Bieriegowyj (Bierłag). Na mocy rozkazu MWD z 7 sierpnia 1948 r. utworzony został w rejonie Workuty obóz specjalny nr 6 (Riecznoj - Rieczłag) dla 10 tys. więźniów (w 1949 r. miał osiągnąć stan 25 tys. więźniów), a na mocy podobnego rozkazu z 7 grudnia - obóz specjalny nr 7 (Oziernyj - Ozierłag) dla 45 tys. więźniów w obwodzie irkuckim.

Niektóre obozy specjalne przekazane zostały zarządom produkcyjnym, np. OŁ nr 5 (Bierłag) wszedł w skład Dalstroju, OŁ nr 6 (Rieczłag) już w grudniu 1948 r. podporządkowano naczelnikowi Workuckiego ITŁ, co oznaczało poddanie go kompetencji Głównego Zarządu Obozów Przemysłu Górniczego i Metalurgicznego, pod nadzorem którego znalazły się też obozy specjalne nr 1 (Minłag), nr 2 (Gorłag), podczas gdy OŁ nr 7 (Ozierłag) trafił do systemu kierowanego przez Główny Zarząd Obozów Budowy Kolei. 1 stycznia 1951 r. w obozach specjalnych podporządkowanych zarządom produkcyjnym było dwukrotnie więcej więźniów (140609), niż w OŁ podległych GUŁagowi (69652 więźniów).

Proces tworzenia obozów specjalnych nieoczekiwanie napotkał komplikacje. Na mocy wspólnego rozkazu MWD, MGB i Prokuratora Generalnego ZSRR z 16 marca 1948 r. powołane zostały do życia komisje do spraw selekcji więźniów kierowanych do specjalnych obozów i więzień. Centralna komisja dokonująca selekcji więźniów, którzy mieli trafić do tychże obozów ustaliła, iż kategorie więźniów objęte postanowieniem rządu już 1948 r. liczyły w sumie około 175 tys. osób, zatem znacznie przekraczały przewidywany limit. W wyniku poczynań represyjnych i nowych skazań liczba ta nadal rosła i do 1 marca 1949 r. zwiększyła się o dalsze 24722 osoby. Jednocześnie wydzielanie i przystosowywanie obiektów, w których zlokalizowano obozy specjalne przebiegało wolniej niż planowano, m.in. z powodu kłopotów zaopatrzeniowych. W rezultacie do 1 stycznia 1949 r. do obozów specjalnych trafiło 101 tys. osób. l marca 1949 r. stan tych obozów wynosił 106573 osób, czyli o ponad 38 tys. mniej niż przewidywał limit i zarazem obejmował tylko nieco ponad 50 % więźniów podlegających postanowieniu RM ZSRR z 21 lutego 1948 r.

W latach 1949-1952 zapadały decyzje o uruchomieniu kolejnych obozów. W 1949 r. powstały w obwodzie karagandyjskim: OŁ nr 8 (Piesczanłag) z limitem więźniów początkowo 15 tys., w listopadzie 1950 r. podniesionym do 35 tys. oraz OŁ nr 9 (Ługłag) z limitem 15 tys. więźniów, który po 2 latach włączono do OŁ nr 8. W kwietniu 1951 r. utworzono OŁ nr 10 (Kamyszłag) w obwodzie kiemierowskim z początkowym limitem 15 tys. więźniów podniesionym w 1952 r. do 25 tys. W kwietniu 1952 r. na bazie oddziału OŁ nr 8 powstał OŁ nr 11 (Dalłag) w obwodzie pawłodarskim w Kazachstanie, z limitem 5 tys. więźniów. Wreszcie w końcu października 1952 r. powołany został do życia w rejonie Askino w Komi ASRR OŁ nr 12, który projektowano jako ogromny obóz z limitem 35 tys. więźniów (w tym 10 tys. ogólnego kontyngentu), a który funkcjonował ledwie kilka miesięcy, osiągając stan niespełna 1,2 tys. więźniów. W sumie powstało zatem 12 obozów specjalnych. Już postanowienie o utworzeniu Piesczanłagu w sierpniu 1949 r. połączone było ze zwiększeniem ogólnego limitu więźniów obozów specjalnych do 160 tys. osób. Postanowienie RM ZSRR z 11 października 1950 r. zwiększyło tę liczbę do 250 tys., w związku z czym ustanowione zostały nowe limity dla poszczególnych obozów: dla OŁ nr 1 - 28000, dla OŁ nr 2 - 20000, nr 3 - 23000, nr 4 - 34000, nr 5 - 35000, nr 6 - 30000, nr 7 - 45000, nr 8 - 17000, nr 9 - 18000 osób. Wraz z poleceniem utworzenia OŁ nr 12 ogólny limit więźniów OŁ został ponownie zwiększony i ostatecznie osiągnął 275 tys. więźniów.

l stycznia 1950 r. w obozach specjalnych znajdowało się około 185 tys. więźniów, l stycznia 1951 r. - 215185, l stycznia 1952 r. - 257 tys., 31 grudnia 1952 r. 222552, l lutego 1953 r. - 234 tys. Szczytowym momentem rozwoju tej kategorii obozów i większości poszczególnych placówek był rok 1951 (stany z 1 stycznia 1952 r.). Największe stany poszczególnych obozów to: OŁ nr 1 - 34,5 tys., OŁ nr 2 - 20,2 tys., OŁ nr 3 - 25,5 tys., OŁ nr 4 - 23 tys., OŁ nr 5 - 31,5 tys., OŁ nr 6 - 35,5 tys., OŁ nr 7 - 37 tys., OŁ nr 8 - 39,6 tys. (po połączeniu z OŁ nr 9), OŁ nr 9 - 12,7 tys. (1 IX 1951 r.), OŁ nr 10 - 10,8 tys., OŁ nr 11 - 3,1 tys., a OŁ nr 12 - 1,2 tys. (1 III 1953 r.).

Rozwój OŁ powodował znaczny wzrost zapotrzebowania na straż obozową i konieczność uzupełnienia stanowiących ją wojsk konwojowych NKWD (MWD). Rada Ministrów ZSRR poleciła Ministerstwu Wojny zmobilizować i skierować do wojsk konwojowych 15 tys. poborowych rocznika 1931 zdolnych do pełnienia służby.

Skład więźniów obozów specjalnych ulegał rozszerzeniu w stosunku do pierwotnie ustalonych kategorii skazanych. W obozach w Komi znaleźli się "powstańcy", "kontrrewolucjoniści", "członkowie niemieckich organizacji wojskowych" i inni. Nie został także dotrzymany zakaz umieszczania w obozach specjalnych więźniów spoza "kontyngentu specjalnego". Zapewne w jakiejś mierze wynikało to z zakazu powierzania niektórych stanowisk produkcyjnych tego rodzaju więźniom i wynikającej stąd konieczności sprowadzania więźniów z "kontyngentu ogólnego". Warto wszakże zauważyć, iż według rozkazu MWD z 25 października 1952 r. w Obozie Specjalnym nr 12 o limicie 35 tys. więźniów, z kontyngentu specjalnego miało rekrutować się tylko 25 tys. skazanych, zaś 10 tys. miejsc wypełnić mieli więźniowie z kontyngentu ogólnego, a faktycznie ci ostatni stanowili całość tam więzionych.

Postanowienia uchwały RM ZSRR z 21 lutego 1948 r. co do opracowania przez MWD i MGB instrukcji określających reżim obozowy nie zostały wykonane: we wrześniu 1950 r. MWD skierowało do MGB w celu uzgodnienia projekt takiej instrukcji, ale do sfinalizowania tych prac, jak się wydaje, nie doszło.

Liczba więźniów

Prowadzenie rejestrów więźniów i gromadzenie danych statystycznych było jednym z podstawowych zadań GUŁag w całym okresie jego istnienia. Rozbudowana sprawozdawczość, ujmująca różne aspekty działalności systemu obozowego, dostarczała wielu informacji i była podstawą różnorodnych analiz prowadzonych przez wyspecjalizowane komórki centralnego zarządu. Mimo to, a może właśnie dlatego, w dokumentach wielokrotnie pojawiają się dane trudne do jednoznacznego zinterpretowania, a więc i do porównania w dłuższych okresach. Dlatego też przy analizie poszczególnych zagadnień wypada odwoływać się do danych odnoszących się do tego samego momentu czy przedziału czasu, a mimo to odmiennych, pochodzących bowiem z dokumentów różnych ogniw GUŁag, czy wytworzonych dla różnych celów. W efekcie np. niejednokrotnie jako stany liczebne więźniów w określonym dniu pojawiają się różniące się między sobą dane. Nie zawsze można ustalić, czy podawana liczba więźniów odnosi się do osób przetrzymywanych we wszystkich instytucjach podległych GUŁagowi (czy zatem obejmuje więzienia, obozy kontrolno-filtracyjne itp.), więźniów przebywających "w transporcie" i wszystkie kategorie pozbawionych wolności (np. katorżników), czy tylko więźniów poprawczych obozów i kolonii pracy (ITŁ i ITK). Prowadzić to zaś może do sporych różnic. Na przykład w notatce sprawozdawczej z listopada 1946 r. podawano, iż ogólna liczebność kontyngentów MWD przetrzymywanych w obozach i koloniach 1 listopada tegoż roku wynosiła 1801376 osób, ale wśród nich było 1573388 "więźniów", 59002 "katorżników", 59613 osób specjalnego kontyngentu obozów kontrolno-filtracyjnych oraz 109373 osoby należące do kontyngentu specjalnych osadników (Niemcy i "własowcy"). Uwzględnienie (lub nieuwzględnienie) poszczególnych kategorii w zestawieniach ogólnych mogło poważnie rzutować na ich ostateczny kształt, a nie zawsze wiadomo, jak w istocie było. Regułą są różnice co do liczby więźniów i liczebności poszczególnych ich kategorii między bieżącymi sprawozdaniami, a zestawieniami długookresowymi, w których występować powinny - przynajmniej teoretycznie - dane skorygowane już po sporządzeniu okresowych informacji sprawozdawczych. Jednakże także w zestawieniach wieloletnich zdarzają się różnice danych.

Można przyjąć, że 1 stycznia 1945 r. w systemie obozów i kolonii GUŁag znajdowało się 1460677 więźniów. Wedle informacji z 27 maja 1946 r. podanych przez zastępcę ministra spraw wewnętrznych W.Czernyszowa, 1 lipca 1945 r. liczba przetrzymywanych we wszystkich miejscach odosobnienia NKWD wynosiła 1853 tys. osób. W rezultacie amnestii zwolniono 650 tys. osób. Według stanu na 1 października 1945 r. w miejscach odosobnienia pozostawało 1291 tys. osób, a 1 kwietnia 1946 r. - 1585 tys. osób. W odniesieniu do daty 1 stycznia 1946 r. rozbieżności źródłowe są szczególnie duże: podawany stan więźniów waha się od 1110593 do 1703095 osób. Cytowane wyżej pismo Czernyszowa pozwala wyliczyć ten stan na 1397,5 tys. osób. Rok po ogłoszeniu amnestii w obozach i koloniach GUŁag przetrzymywano 1462965 więźniów, tj. przywrócony został stan z początków 1945 r. Według informacji w marcu 1948 r. przekazanej przez szefa MWD S.Krugłowa Stalinowi 1 stycznia 1948 r. w ITŁ i ITK przetrzymywano 2199535 więźniów, co oznaczało wzrost w ciągu roku o 27,8%. W 1948 r. system obozowy wchłonął 1078324 nowych więźniów. W związku ze zniesieniem kary śmierci i zaostrzeniem odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciw własności socjalistycznej, za kradzieże i rozboje, zwiększyła się liczba więźniów odbywających długoterminowe kary pozbawienia wolności. Jeśli wziąć pod uwagę liczbę odbywających wyroki powyżej 10 lat pozbawienia wolności, to ich liczba wzrosła z 108503 osób 1 stycznia 1948 r. do 274413 1 stycznia roku następnego. Podobna informacja, dotycząca stanu z 1 stycznia 1950 r., wskazywała, że w systemie obozów i kolonii przetrzymywano 2558275 osób, co oznaczało wzrost o 193590 osób w okresie od 1 stycznia 1949 r. Wzrost ów wynikał w dużej mierze z stosowania dekretów z 4 czerwca 1947 r.

Tab.7. Liczba więźniów GUŁag w latach 1945-1954 według sumarycznych rejestrów ruchu więźniów za lata 1945-1947, 1949-1951 i 1952-1954.

Liczba więźniów	Rok
Liczba więźniów	1945	1946	1947	1949	1950	1951	1952	1953	1954
Ogółem (stan na 1 stycznia)	1460677	1110593	1703506	2356685	2561351	2540760	2509788	2237961	1325003
Przyrost liczby więźniów [%]	.	-24,0	+53,4	+8,6	+8,7	-0,8	-1,2	-10,8	-40,8
Przybyło nowych skazanych	.	.	.	1010123	800335	636756	596080	457734	421995
Zmarło	81069	30795	68164	29706	24686	23666	20851	10129	-
Odsetek zmarłych [%]	5,6	2,8	4,0	1,3	1,0	0,9	0,8	0,4	0,0
Zwolniono	1062411	35555	848335	618405	727547	613434	601899	1587052	629143

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.4: Nasielenije GUŁAGA: czislennost i usłowija sodierżanija, red. A.B.Biezborodow, W.M.Chrustalew, s.134-136.

Pod względem liczebności więźniów szczytowy okres rozwoju całego systemu obozów i kolonii to rok 1950, a zwłaszcza I kwartał tegoż roku, kiedy to (wg stanu na 1 kwietnia) zarejestrowano 2614203 więźniów. W tymże roku rozpoczął się proces redukcji ogólnej liczby więźniów. 1 stycznia 1951 r. w obozach i koloniach przebywało 2528146 więźniów. Proces zmniejszania się ogólnej liczby więźniów nasilił się w 1952 r., a zwłaszcza w roku 1953, doprowadzając 1 stycznia 1954 r. do stanu 1325003 osób uwięzionych (spadek w stosunku do 1 stycznia 1952 r. o 40,8 %, a w stosunku do stanu maksymalnego o 49,3 %). Należy wszakże zaznaczyć, iż wskazane tendencje spadkowe wynikały ze zmniejszania się liczby więźniów w OITK-UITŁK, w ITŁ liczba więźniów rosła bowiem nadal aż do 1952 r., kiedy to osiągnęła stan 1727970 osób. W pierwszych latach po zakończeniu wojny większość więźniów GUŁagu przetrzymywana była w poprawczych koloniach pracy (ITK): w 1945 r. było to 51,0 % więźniów, w 1946 r. - 56,2 %, w 1947 r. - 53,0 %. W 1948 r. tendencja ta się odwróciła (49,6 % w koloniach, 50,4 % w obozach), a więc nastąpił powrót do sytuacji sprzed 1945 r., kiedy to przewaga leżała po stronie obozów. Przewaga ta następnie systematycznie rosła aż do 70 % w 1952 r. Szczególnie gwałtowny rozwój ITŁ miał miejsce w 1947 r. (przyrost liczby więźniów w okresie 1 I 1947 - 1 I 1948 o 37 %), w 1950 r. (przyrost o 16,4 %) i w 1952 r. (przyrost o 11,6 %). Wskazana asymetria dynamiki zmian liczby więźniów w ITŁ i ITK wymaga odrębnego wyjaśnienia i może być, jak się wydaje, łączona z problematyką ekonomicznej efektywności wykorzystywania więźniów jako siły roboczej, o czym będzie jeszcze mowa dalej.

Wspomniane wyżej rozbieżności informacji statystycznych dotyczą także struktury więźniów w zależności od wysokości odbywanej kary, przy czym w tym wypadku wynikają zapewne - przynajmniej częściowo - ze sposobu zaliczania do określonych przedziałów więźniów skazanych na wyroki o wielkościach granicznych. Nie ulega jednak wątpliwości, że w omawianym okresie wyraziście zarysowała się tendencja do zwiększania się odsetka więźniów odbywających wyroki długoletniego pozbawienia wolności, co miało bez wątpienia wielorakie skutki przede wszystkim dla charakteru zbiorowości łagrowych i być może jest istotną wskazówką wyjaśniającą skłonność tych ostatnich do wzniecania buntów.

1 stycznia 1948 r. w obozach i koloniach więziono 108503 osób z wyrokami powyżej 10 lat pozbawienia wolności, natomiast rok później takich więźniów było już 274413, czyli ich liczba wzrosła o 165910 osób. Przyrost ten stanowił aż 88,5 % przyrostu ogólnej liczby więźniów w 1948 r., co zdaje się potwierdzać szczególne znaczenie roku 1948 w polityce represyjnej ZSRR okresu powojennego. W 1949 r. liczba więźniów tej kategorii również wydatnie się zwiększyła, ale już "tylko" o 33,6 % (do 366489 osób). Wiązać te procesy można z faktem, że ogólny wzrost liczby więźniów wynikał przede wszystkim z represjonowania winnych przestępstw przeciwko własności socjalistycznej i mieniu osobistemu obywateli. A ponieważ znaczna część wyroków za te przestępstwa wynosiła 10 lat i więcej, przeto liczba więźniów odbywających taki wymiar kary pozbawienia wolności wzrosła. 1 stycznia 1950 r. było wśród nich 82445 osób odbywających wyroki powyżej 20 lat.

Tab.8. Struktura więźniów według wysokości wyroku w latach 1948-1953.

Wielkość wyroku	Odsetek więźniów [%] wg stanu na:
	1 I 1948	1 X 1948		1 I 1950		1 I 1951		1 I 1953
do 1 roku	7,4	3,9		4,4		2,9		1,3
1-3 lat	21,3	18,4		11,2		8,8		7,9
3-5 lat	20,2	19,8		18,2		16,3		10,7
5-10 lat	45,9	47,0		51,2		53,9		49,3
10-15 lat	5,2	6,7	10,9	7,6	15,0	9,2	18,1	16,9	30,8
15-20 lat		2,4		3,6		4,1		6,3
ponad 20 lat		1,8		3,8		4,8		7,6

Źródło: Istorija stalinskogo GUŁAGA..., t.4: Nasielenije..., s.117,120, 129.

W radzieckim systemie karnym i penitencjarnym istotnym elementem było wyodrębnianie kategorii więźniów odbywających wyroki za tzw. przestępstwa kontrrewolucyjne. Jak powiedziano wyżej, w 1948 r. doszło do stworzenia osobnych obozów dla więźniów tej kategorii, uznanych za szczególnie niebezpiecznych dla państwa. Odsetek tych więźniów jest zatem ważnym parametrem charakterystyki systemu represyjnego.

Tab.9. Odsetek więźniów odbywających karę za przestępstwa kontrrewolucyjne w latach 1945-1953 [%].

	Rok (stan na 1 stycznia)
	1945	1946	1947	1948	1949	1950	1951	1952	1953
ITŁ, ITK, punkty obozowe UITŁK	29,0	35,3^a)	34,1	25,8	22,3	22,7	22,9	23,3	21,9
Obozy	41,2	59,2	54,3	38,0	34,9	.	31,0	28,7	26,9

^a) 1 lipca

Źródło: Istorija..., t.4: Nasielenije..., s.131; Diugin, op.cit., s.55.

Poza okresem 1945-1946, kiedy pojawiła się fala związana z "rozliczeniami wojennymi", skazani za przestępstwa kontrrewolucyjne nie stanowili większości więźniów ITŁ, a w skali całego systemu penitencjarnego ich odsetek poza wymienionym dwuleciem wynosił 22-29 %. Wbrew obiegowym poglądom więźniowie skazani za przestępstwa kontrrewolucyjne przebywali nie tylko w ITŁ, ale także w placówkach podległych terenowym ogniwom GUŁag. Jednakże ich odsetek w ITŁ był znacznie wyższy, z czego wynika, że to właśnie obozy (od 1948 r. zwłaszcza obozy specjalne) były miejscami koncentracji tej kategorii więźniów. Warto także odnotować wyraźną tendencję spadkową odsetka więźniów tej kategorii występującą od 1945 do 1948 r. i słabą tendencję wzrostową w latach 1949-1951. Pierwszy z tych trendów wynikał wszakże nie tyle z malejącej bezwzględnej liczby więźniów skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne, lecz ze wzrostu liczby odbywających karę pozbawienia wolności za inne rodzaje przestępstw, zwłaszcza w obozach. Liczebność skazanych za przestępstwa kontrrewolucyjne odbywających karę w ITŁ wzrastała do 1951 r. włącznie (niewielki spadek odnotowano w 1947 r.), tyle że w latach 1945-1948 był to wzrost wolniejszy niż w przypadku pozostałych więźniów łagrów. Dlatego odsetek tej kategorii więźniów w ITŁ w latach 1945-1952 spadał.

Tab.10. Struktura więźniów GUŁag wg przesłanek wyroków skazujących -stan na 1 stycznia 1951 r.

Rodzaj przestępstwa	Liczba więźniów	W tym:
Rodzaj przestępstwa	Liczba więźniów	w obozach	w koloniach
Ogółem	2528146	1533767	994379
w tym:
1. Przestępstwa kontrrewolucyjne	579918	475976	103942
w tym:
1.1. Zdrada ojczyzny	334538	285288	49250
1.2. Szpiegostwo	18337	17786	591
1.3. Terroryzm	7515	7099	416
1.4. Zamiary terrorystyczne	2329	2135	194
1.4. Dywersja	3250	3185	65
1.5. Szkodnictwo	1165	1074	91
1.6. Sabotaż kontrrewolucyjny (z wyłączeniem skazanych za odmowę pracy w obozach i za ucieczki z miejsc uwięzienia)	4494	3523	971
1.7. Kontrrewolucyjny sabotaż - odmowa pracy w obozach	10160	8724	1436
1.8. Kontrrewolucyjny sabotaż - ucieczki z miejsc uwięzienia	22687	19708	2979
1.9. Udział w antyradzieckich porozumieniach, organizacjach i grupach	46582	39266	7316
1.10. Agitacja antyradziecka	99401	61670	37731
1.11. Udział w ruchach powstańczych i bandytyzm polityczny	12947	12515	432
1.12. Członkowie rodzin zdrajców ojczyzny	3256	2824	432
1.13. Element społecznie niebezpieczny	2846	2756	90
1.14. Inne przestępstwa kontrrewolucyjne	10371	8423	1948
2. Przestępstwa kryminalne	1948228	1057791	890437
w tym:
2.1. Rozkradanie własności socjalistycznej (dekret z 7 sierpnia 1932)	72293	42342	29951
2.2. Z dekretu z 4 czerwca 1947 r. "O wzmocnieniu ochrony osobistej własności obywateli"	394241	242688	151553
2.3. Z dekretu z 4 czerwca 1947 r. "O odpowiedzialności karnej za grabież mienia państwowego i społecznego"	637055	371390	265665
2.4. Spekulacja	73205	31916	41289
2.5. Bandytyzm i napady z bronią w ręku poza miejscami uwięzienia	65816	53522	12294
2.6. Bandytyzm i napady z bronią w ręku w okresie odbywania kary	12047	11026	1021
2.7. Umyślne zabójstwo poza miejscami uwięzienia	37808	22950	14858
2.8. Umyślne zabójstwo w miejscach	3635	3041	594
2.9. Nielegalne przekroczenie granicy	1920	1089	901
2.10. Przemyt	368	207	161
2.11. Kradzież bydła	15112	8438	6674
2.12. Złodzieje - recydywiści	6911	3883	3028
2.13. Przestępstwa majątkowe	61194	35464	25730
2.14. Chuligaństwo	93477	32718	60759
2.15. Naruszenie przepisów o dokumentach osobistych	40599	7484	33115
2.16. Ucieczki z miejsc uwięzienia i zesłania	22074	12969	9105
2.17. Samowolny wyjazd z miejsc przymusowego osiedlenia (dekret z 26 listopada 1948)	3328	1504	1824
2.18. Ukrywanie zbiegów z miejsc przymusowego osiedlenia i udzielanie im pomocy	1021	989	32
2.19. Element szkodliwy społecznie	416	343	73
2.20. Dezercja	39129	29457	9672
2.21. Samookaleczenie	2131	1527	604
2.22. Morderstwo	512	429	83
2.23. Inne przestępstwa wojskowe	19648	13033	6615
2.24. Bezprawne posiadanie broni	12932	6221	6711
2.25. Przestępstwa urzędnicze i gospodarcze	128618	47630	80988
2.26. Porzucenie przedsiębiorstwa i nieusprawiedliwiona absencja (dekret z 26 czerwca 1940)	26485	881	25604
2.27. Naruszenie innych dekretów Prezydium Rady Najwyższej ZSRR	35518	11921	23597
2.28. Inne przestępstwa kryminalne	140665	62729	77936

Źródło: W.N.Ziemskow, Gułag (istoriko-socyołogiczeskij aspiekt), "Socyołogiczeskije issledowanija" 1991, nr 7, s.10-11.

Tab.11. Struktura więźniów GUŁag wg przesłanek wyroków skazujących - stan 1 stycznia 1952 r.

Powód skazania	Ogółem	W tym:
Powód skazania	Ogółem	Obozy	Kolonie
Ogółem	2503075	1713905	789170
w tym:
1. Przestępstwa kontrrewolucyjne	582522	492188	90334
w tym:
1.1. zdrada ojczyzny	280946	236839	44107
1.2. szpiegostwo	19117	19321	296
1.3. terror	8893	8564	329
1.4. dywersja	3780	3725	55
1.5. nacjonalizm	96511	95377	1134
1.6. inne przestępstwa kontrrewolucyjne	172275	128362	43913
2. Inne przestępstwa	1920553	1221717	698836
w tym:
2.1. art. 2 dekretu o ochronie własności osobistej z 4 VI 1947 r.	115142	87202	27940
2.2. inne art. dekretu o ochronie własności osobistej z 4 VI 1947 r.	328173	223400	104773
2.3. art. 2 dekretu o własności socjalistycznej z 4 VI 1947 r.	168988	121074	47924
2.4. inne art. dekretu o własności socjalistycznej z 4 VI 1947 r.	478522	322892	155630
2.5. przepisy z 7 VIII 1932 r.	65149	41655	23494
2.6. bandytyzm	50169	43322	6847
2.7. rozbój	19925	16575	3350
2.8. przestępstwa majątkowe	32466	20030	12436
2.9. przestępstwa urzędnicze i gospodarcze	106727	49117	57610
2.10. inne	555282	296450	258832

Źródło: A.N.Dugin, op.cit., s.46.

Więźniowie jako siła robocza

W latach 30. i 40. nastąpiła transformacja NKWD w jeden z najpotężniejszych resortów gospodarczych w ZSRR, którego podstawą było wykorzystywanie na masową skalę przymusowej siły roboczej. Masowe represje i niebywale rozwinięty system penitencjarny w tym sensie służyły rozwojowi gospodarki, a NKWD odegrał istotną rolę w procesie stalinowskiej industrializacji, nadając jej swoiste piętno. Ten stan rzeczy miał dalekosiężne konsekwencje także dla celów przypisywanych systemowi penitencjarnemu. W latach 30. prymat w tym zakresie zyskała gospodarcza eksploatacja więźniów, a ich reedukacja i resocjalizacja znalazły się na dalekim planie, jeśli w ogóle w praktyce były brane pod uwagę jako istotny cel działania. Ekonomiczne aspekty działalności systemu obozowego zostały wmontowane w mechanizmy centralnego planowania i zarządzania gospodarczego. Realizacja zadań planu stała się zasadniczym parametrem oceny tego systemu jako całości i poszczególnych jego ogniw.

Ekonomiczna rola GUŁag wynikała z rodzajów pracy, którą mogli wykonywać i wykonywali więźniowie. Zarazem właśnie przymus pracy stanowił o słabości tego systemu i tkwiących w nim ograniczeniach. Wydaje się, iż szczególną rolę GUŁag odegrał w rozwoju przemysłu drzewnego, wydobyciu i przetwórstwie metali nieżelaznych, budownictwie i innych działach gospodarki, gdzie potrzebne były znaczne nakłady pracy. Zmniejszenie się liczby więźniów w latach wojny i powojenna amnestia wyraźnie ograniczyły potencjał gospodarki pozostającej w gestii NKWD: niedobór robotników w drugiej połowie 1945 r. wynosił 750 tys. osób. W związku z tym kierownictwo NKWD sceptycznie zapatrywało się na gospodarcze perspektywy resortu. Jednakże wzrost represyjności systemu i związany z tym szybki wzrost liczby więźniów umożliwił nie tylko wzrost gospodarczej aktywności NKWD-MWD, ale także przekazanie znacznych ilości siły roboczej do innych ministerstw. Na początku rozpatrywanego tu okresu zaistniała wyjątkowa sytuacja w podziale więźniów między centralnie zarządzanymi obozami (ITŁ), a placówkami podlegającymi zarządom terytorialnym. Jeśli uznać za słuszne spostrzeżenie, że swego rodzaju specjalnością obozów była "szybka realizacja w rejonach o słabo rozwiniętej infrastrukturze wielkich projektów inwestycyjnych, których rangę określały raczej względy wojskowo-strategiczne lub polityczne niż ekonomiczne i które mogły być realizowane przy użyciu niewykwalifikowanej siły roboczej", to okres bezpośrednio po wojnie, zwłaszcza lata 1945-1946, nie sprzyjał rozwojowi obozów, zrujnowane państwo bowiem nie dysponowało wówczas możliwościami realizacji szerokiego programu tego rodzaju inwestycji. Toteż większość skazanych w tym okresie trafiała do placówek podległych terytorialnym ogniwom GUŁag, które nastawione były raczej na wykorzystywanie siły roboczej więźniów w zależności od lokalnych potrzeb. W końcu lat 40. sytuacja się zmieniła i - podobnie jak przed wojną - obozy stały się ponownie głównym rezerwuarem siły roboczej więźniów. Warto przy tym odnotować, iż znaczna część więźniów przetrzymywanych w placówkach UITŁK-OITK w tym okresie to osoby należące do "kontyngentu łagrowego" (tj. skazane na wyroki powyżej 3 lat pozbawienia wolności, które należało odbywać w obozach). 1 lipca 1946 r. dotyczyło to aż 506289 spośród 806193 więźniów tych placówek. Stanowiło to przesłankę przyszłego rozwoju nowych ITŁ.

Sprawą niezwykle ważną było zwiększenie efektywności niewolniczej pracy więźniów. W okresie przedwojennym instrumentem motywacyjnym było zaliczanie dniówek roboczych, w których robotnicy wykonali nałożone normy jako 2 dni wyroku. Jednakże dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR z 15 czerwca 1939 r. praktyki tej formalnie zakazał. Kierownictwo MWD po wojnie dążyło do przywrócenia takiego rozwiązania, widząc w nim skuteczny instrument skłaniający więźniów do wydajnej pracy. Postanowienia Rady Ministrów ZSRR z lat 1946-1947 pozwoliły stosować zaliczanie jednego dnia pracy więźnia wykonującego normy dniówkowe za 2-3 dni wyroku. Rozwiązania takie stosowano m.in. w obozach Dalstroju, przy wyrębie lasów w obozach pracujących na rzecz resortu przemysłu drzewnego, na budowach i w przedsiębiorstwach wielu resortów. W związku z masowym charakterem tych praktyk Biuro Rady Ministrów wystąpiło w lutym 1948 r. z propozycją zakazania ich, co ostatecznie uzyskało ramy prawne w formie postanowienia Rady Ministrów z 20 marca tegoż roku. Faktycznie jednak od tego rozwiązania nie odstąpiono. 21 czerwca 1948 r. wspólnym rozkazem MWD i Prokuratora Generalnego ZSRR "w celu podniesienia wydajności pracy więźniów i zapewnienia wykonania planów produkcyjnych" Dalstroju wprowadzono w tamtejszych obozach instrukcję, na mocy której wszystkim pracującym więźniom (także skazanym na katorgę) niezależnie od podstawy i wysokości wyroku zaliczano każdy dzień pracy według następujących zasad: przy wykonaniu miesięcznej normy w granicach 100-110 % - jako 1,5 dnia kary, przy wykonaniu normy w 111-120 % - 1,75 dnia, przy wykonaniu normy w 21-135 % - 2 dni, przy wykonaniu normy w 136-150 % - 2,5 dnia, przy wykonaniu normy powyżej 150 % - 3 dni. W następnych latach zasadami tymi objęto więźniów ITŁ i obozów specjalnych w rejonach Workuty, Norylska, północnego zarządu GUŁŻDS i niektórych innych obozów. We wrześniu 1950 r. system ów obejmował ponad 27 % więźniów i później nadal był rozszerzany.

W celu zwiększenia efektywności gospodarczej resortu kierownictwo MWD czyniło wysiłki na rzecz przedterminowego zwalniania więźniów i zatrudniania ich jako formalnie wolnonajemnych pracowników na konkretnych budowach czy w przedsiębiorstwach. Na wniosek MWD Rada Ministrów ZSRR przyjęła specjalne postanowienie przywiązujące więźniów, którzy odbyli wyrok do dotychczasowych miejsc pracy w przedsiębiorstwach MWD. Było jednak oczywiste, że wydajność pracy takich "wolnonajemnych" pracowników nie mogła być wysoka. Zwiększająca się rola pracowników wolnonajemnych umożliwiała rozszerzanie się efektywniejszych metod pracy, wymagających wyżej kwalifikowanej siły roboczej. Wykorzystywano także wojskowe oddziały budowlane, jednak i w tym wypadku wydajność pracy nie była wysoka.

Dążeniem do wzrostu efektywności gospodarczej było także dyktowane wprowadzenie na wniosek MWD wynagrodzenia za pracę więźniów. 13 marca 1950 r. MWD zgłosiło postulat wprowadzenia płacy roboczej we wszystkich obozach i koloniach za wyjątkiem obozów specjalnych. Wkrótce jednak i te ostatnie zostały objęte tym systemem. Rozszerzono też znacznie pracę więźniów poza obozem bez straży (rozkonwojowanych). W listopadzie 1948 r. Rada Ministrów ZSRR postanowiła, że robotnicy GUŁag będą otrzymywali wynagrodzenie, lecz tylko w wysokości 30 % odpowiednich płac wolnych pracowników. W rezultacie stopniowego rozszerzania tego systemu w 1953 r. otrzymywało wynagrodzenia 62 % więźniów. Wśród pozostałych znajdowali się niezdolni do pracy, odmawiający pracy i pewne inne kategorie więźniów. Średnie miesięczne wynagrodzenie więźnia wynosiło wówczas 324 ruble, z których do wypłaty po potrąceniu kosztów utrzymania pozostawało 129 rubli.

Na początku lat 50. ujawniać się począł ostry kryzys gospodarki łagrowej. Poszczególne zarządy produkcyjne gospodarowały siłą roboczą nieracjonalnie, eksploatowały ją nie bacząc na względy ekonomiczne i stale domagały się dopływu nowych więźniów. "Wielkie budowy socjalizmu" w coraz większym stopniu wymagały już nie tylko znacznych ilości siły roboczej, ale w coraz większym stopniu winna to być siła wykwalifikowana, a tej nie były stanie zapewnić obozy. W latach 1951-1952 ani jeden z wielkich kompleksów obozowych nie wykonał planów produkcyjnych. "Wielkie budowy socjalizmu" oddawana były do eksploatacji z ogromnymi brakami i znacznie później niż zakładano.

Jak można sądzić na podstawie znanych dziś źródeł, to właśnie niewydolność gospodarcza systemu obozowego była głównym czynnikiem skłaniającym kierownictwo ZSRR do rewizji zasad działania tego systemu. Zmiana poglądów na politykę represyjną, publicznie ujawniona wraz ze śmiercią Stalina, była przede wszystkim skutkiem konstatacji niskiej efektywności masowo wykorzystywanej pracy przymusowej. Wpisywała się w "liberalizację" całego systemu, popularnie zwaną "odwilżą", ale raczej w ograniczonym stopniu czerpała z niej motywację, czego dobitnym przejawem był charakter amnestii w 1953 r., preferującej więźniów kryminalnych.