LICZBA DEPORTOWANYCH

Kwestia liczby obywateli polskich wywiezionych w głąb ZSRR budzi kontrowersje. Ich źródłem jest konfrontacja pochodzących jeszcze z okresu wojny szacunkowych obliczeń polskich z ujawnionymi w ostatnich latach danymi radzieckimi.

Masowe deportacje z ziem wschodnich budziły żywe zainteresowanie zarówno podziemia, jak i władz polskich na obczyźnie. Usiłowano ustalić liczbę ofiar tych poczynań radzieckich, odkryć kryteria według których typowano osoby do wywiezienia, rozpoznać dalsze losy tych ludzi. Z oczywistych względów dane liczbowe nie mogły być ani kompletne, ani dokładne. Ich źródłem były przede wszystkim obserwacje świadków i uczestników wydarzeń, fragmentaryczne, skażone silnymi emocjami, często przypadkowe. Na takiej podstawie próbowano ustalić liczbę transportów deportacyjnych, oszacować liczebność zesłańców. Utrwaliły się pochodzące z jesieni 1940 r. domniemania, iż w lutym 1940 r. wywieziono 250 tys. osób, w kwietniu - 300 tys., a w czerwcu - 400 tys. W 1941 r., po nawiązaniu stosunków dyplomatycznych między Polską i  Związkiem Radzieckim, także ambasada polska w ZSRR, jej aparat terenowy oraz komórki sztabowe armii polskiej przystąpiły do zbierania informacji dotyczących losów, liczebności i rozmieszczenia obywateli polskich, którzy trafili w głąb państwa radzieckiego w  latach 1939-1941. Za punkt wyjścia brano jednak wcześniejsze szacunki odnośnie do liczebności uwięzionych i deportowanych, starając się raczej wyjaśnić różnice między nimi a aktualną liczbą obywateli polskich. Różnicę tę kładziono najczęściej na karb ogromnej śmiertelności w obozach pracy i na zesłaniu. ródłem informacji nadal pozostawały relacje poszczególnych osób, głównie ochotników zgłaszających się do armii i Polaków poszukujących pomocy w polskich instytucjach. Placówki polskie miały jednak poważne problemy z dotarciem do wszystkich polskich skupisk i ustaleniem ich liczebności. W kwietniu 1942 r. ambasada polska określała liczbę obywateli polskich w ZSRR na 593325 osób, a najbardziej kompletne i szczegółowe dane z końca 1942 r. (a więc po ewakuacji armii polskiej i towarzyszącej jej ludności cywilnej) objęły 260399 osób.

Polska historiografia przed 1990 r., odwołując się do ocen z lat 1940-1942, określała liczbę deportowanych obywateli polskich najczęściej na 880-1080 tys. Gdy udostępnione zostały historykom dokumenty radzieckie, zawierające znacznie niższe dane, część polscy historyków odniosła się do nich z nieufnością, niektórzy wręcz je zignorowali, jednak większość badaczy jednak uznaje je obecnie za wiarygodne, choć wymagające dalszych uściśleń.

Z dokumentacji NKWD wynika, iż w lutym 1940 r. deportowano 139-141 tys. osób, z tego 88-89 tys. z tzw. Zachodniej Ukrainy oraz około 51 tys. z tzw. Zachodniej Białorusi. Polacy stanowili 81,7%, Ukraińcy 8,8%, Białorusini 8,1%, reprezentanci innych narodowości 1,4 % wywiezionych. Wśród wysiedlonych było 27,7% mężczyzn (powyżej 16 roku życia), 28,7% kobiet, 8,6% dzieci w wieku 14-16 lat i 35% dzieci do 14 lat. W kwietniu 1940 r. do Kazachstanu zostało przesiedlonych około 61 tysięcy osób. W odniesieniu do deportacji czerwcowej w dokumentacji radzieckiej występują poważnie różniące się informacje. Wedle jednych źródeł wysiedlono 75267 osób (w tym 51503 z tzw. Zachodniej Ukrainy i 23764 z tzw. Zachodniej Białorusi), ale inne dokumenty mówią o deportacji 22879 osób z Białorusi i 57 774 z Ukrainy, a więc łącznie 80653 osób.84,6% deportowanych stanowili Żydzi, 11% Polacy, 2,3% Ukraińcy, 0,2% Białorusini. Według danych z 1 kwietnia 1941 było wśród nich 38,7% mężczyzn, 34,8% kobiet i 26,5% dzieci. Według dokumentów NKWD w 1941 r. z tzw. Zachodniej Ukrainy wywieziono 11093 osoby, a z Litwy 12838 (a wedle innych danych 13170) osób, a nadto do obozów pracy skierowano dalsze 4663 osoby, Dane dotyczące deportowanych z Białorusi w dokumentacji NKWD są niespójne i zamykają się w granicach 20,3-24,3 tysięcy osób. Najprawdopodobniejsza wydaje się liczba ok. 21 tys.Ponieważ jednak nie wiadomo jaką część deportowanych z Litwy stanowili dawni obywatele polscy, trudno precyzyjnie odpowiedzieć na pytanie ilu ich deportowano ogółem w 1941 r. Obliczenia uwzględniające powyższe dane pozwalają przypuszczać, że było ich zapewne 34-44 tys.

Na podstawie ujawnionych dotąd źródeł radzieckich można uznać, iż w latach 1940-1941 w głąb ZSRR w ramach masowych operacji deportowano 309-327 tysięcy obywateli polskich, przy czym prawdopodobniejsza jest ta wyższa liczba. W związku z wymienionymi czterema falami deportacyjnymi, ale poza ich ramami, miały miejsce również indywidualne przemieszczenia członków rodzin deportowanych w ramach akcji masowych, którzy do rejonów osiedlenia swych bliskich przybywali niekiedy wiele miesięcy później. Skala tego zjawiska trudna jest w chwili obecnej do precyzyjnego określenia. Po zajęciu przez ZSRR Besarabii i północnej Bukowiny dokonane tam zostały poważne przemieszczenia ludności (m.in. wyjechało około 130 tys. niemieckich kolonistów). W związku z tym władze sowieckie przymusowo przesiedliły tam 13-16 tys. obywateli polskich (w tym około jedną trzecią Polaków) z obwodu lwowskiego i Wołynia. Niezależnie od wspomnianych wyżej operacji miały miejsce przymusowe przesiedlenia w obrębie poszczególnych republik radzieckich. Tylko na podstawie decyzji o ochronie granicy państwowej ZSRR w 1940 r. wysiedlono ze strefy przygranicznej 35,3 tys. osób w zachodnich obwodach Białorusi i 102,8 tys. osób w zachodnich obwodach Ukrainy. Ludzie ci byli przesiedlani często w granicach tych samych obwodów i rejonów, ale część z nich trafiła do wschodnich obwodów republik, a więc poza przedwojenne granice państwowe. Uzyskane dotąd wiadomości o tych przemieszczeniach są fragmentaryczne.